O OBJECT TROUVÉ

Creo que a literatura é sempre algo similar a un "object trouvé". Schwob faino así nas Vidas imaxinarias, co Frate Dolcino, con Pocahontas ou co Capitán Kid; Borges, na Historia Universal da Infamia, en Etcétera, nos Artificios e, en realidade, en todos os seus libros; Cunqueiro, en Escola de Menciñeiros, Xente de aquí e acolá, Os outros feirantes e practicamente sempre.
Fun tan inxenuo que quixen adiantarme, dar un paso máis, inventar o obxect, e así, en vez de contar a Fanto Fantini, María Pita ou Paolo Uccello, contei xente que se cadra nunca existiu: un Coruteres, un Orio, unha Ama Pitila. Mais nese momento comprendín que a literatura é sempre un object trouvé, atopado nos soños, nas memorias, na literatura ou no cine, e que ese paso adiante non é posible, porque o que facía era volver á literatura eterna. Por exemplo, unha das primeiras lembranzas que teño é de chegar á aldea onde pasábamos as vacacións, na Mariña. Tiña eu uns cinco anos, non sei ben. Non sabía a onde ía, porque non lembraba en absoluto ter estado alí. Non lembraba o ano anterior, o cal supoño que é común a esa idade. Non tiña conciencia dese lugar. Chegamos nun minibus, porque iamos cos meus irmáns, pais, avós, tíos e primos, e con algún máis. No barrio había só tres casas, e alí estaban todos os nenos da parroquia, que sabían que íamos, agardándonos. Todos me saudaban, chamábanme polo nome, e eu non os coñecía. Mellor dito: non sabía que os coñecía. Espertei subitamente a unha conciencia superior, distinta. Tiven unha sensación de estrañeza, de vertixe. E empecei a pensar que me cambiaran, que eu era outro, que non era Xosé Miranda, senón un impostor que puxeran no seu lugar. As explicación que me parecía máis lóxica era tamén a máis simple: viñeran os estraterrestres e sustituíran un neno por outro sen que ninguén se decatase. Así, era eu o único en sabelo.
Atopeime con iso. E con iso, que é arquetípico, eu quero, sen embargo, facer literatura, e por iso teño que facelo individual e contalo ao meu xeito. Porque isto contaríase mil veces, mais eu vouno contar outras mil, e vai ser outra cousa. Porque, aínda que é arquetípico, pasoume a min e non a outro, e eu son eu, non un maniquí de mostra.
Decidín daquela volver ás formas máis clásicas, facer a literatura máis individual e reaproveitar sempre os materiais que puidese. Contar, por exemplo, a vida de Pero Vila-real, ou sexa Pero da Ponte, a de Afonso de Lanzós ou a de Lourenzo Tasende. Agora ben, con iso quero facer literatura, non teses.
Despois está a cuestión das formas. Estou convencido de que a literatura esixe formación, arte, destreza, disciplina, estruturas, como un edificio. Non valen catro cousas postas á repañota, e aí vai. As formas son importantísimas, as formas sono todo. Non me van nin a verborraxia, nin o minimalismo, nin o pensamento feble, nin os ideólogos do baleiro. Cando como unha centola quero atopala chea. Por iso eu quero ser un escritor dos de sempre, como Flaubert, Maupassant, Blanco-Amor ou Stevenson. E nada máis.

SOÑO E NARRACIÓN

É certo que o relato ten que ser sucesivo, non moroso e descriptivo. Esa lección está máis que clara no conto oral. Durante o soño, o cerebro reinterpreta a memoria e dálle forma. Tendemos a lembralo todo como unha narración. A narratividade está, pois, nos nosos xenes, e tamén a necesidade de escoitar, ler ou ver historias. Sendo neno comecei a comprobar que os soños non só teñen estrutura narrativa, senón que en ocasións son pezas dunha estrutura maior. Soñaba, por exemplo, que andaba en bicicleta, e eu non sabía andar. Decatábame de que era un soño precisamente por iso, e espertaba. Pero a seguinte vez que soñaba o mesmo, cando ese eu vixiante me advertía de que eu non sabía montar, lembraba inmediatamente que xa aprendera, e con quen, e de que xeito. Naturalmente, non era certo, pero eu lembrábao, e seguía soñando. E a seguinte vez xa ía cun grupo, todos en bicicleta, e así sucesivamente.
Non son máis ca dúas cousas: poeta e narrador. Estes dous individuos actúan, porén, moitas veces en consenso, como, sen ir máis lonxe, na Historia dun paraugas azul, que é unha épica lírica con prosa pautada, e outras veces en disenso, como en Morning star, que foxe conscientemente da prosa poética e do metafórico, pois se quero narrar unha aventura brutal, desapiadada, rápido e ben, como quen come pan, non podo ter innecesarios impedimentos. Pois eu quero narrar de maneira que o lector comprenda o que lle conto e para iso teño que facelo do xeito adecuado, que depende, claro, do que estou contando. Son claramente partidario da liña clara, como Hergé.
Non quere isto dicir que non integre nas obras o simbólico e o onírico, non só nas obras claramente fantásticas como A biblioteca da iguana ou As mans do medo, senón nas descarnadamente realistas, como O demo á orella ou Morning star. Porque todos soñamos. Eu combato o sono e defendo o soño. Combato o sono, o tedio e o aburrimento dun realismo plano que resulte ser costumismo puro, e defendo o soño, a utopía, a ilusión e as aspiracións que todos levamos dentro, o tesouro que todos buscamos.
Supoño que existen dous tipos de escritores, o escritor de ideas e o escritor de imaxes. O primeiro pode facer filosofía, novelas de tese, crónicas e realismo social, fábulas con moralexa e arquetipos representado o mundo. O segundo, e eu son destes, é un narrador puro ou un poeta puro. Non fago filosofía, conto. Conto a vida dun individuo concreto, singular, característico, unha emoción concreta, un terror determinado, ou versifico as miñas sensacións, intuicións, imaxes. E iso é todo.
Creo que a literatura é sempre algo similar a un "object trouvé". Este termo que alude, como tal, ao minxitorio de Duchamp, serve para catalogar a obxectos cotiáns, que descontextualizados adquiren outro significado.Do mesmo xeito, unha percepción standard pode modificarse cun mínimo cambio no punto de vista, modificándose totalmente o significado.

DICIONARIO DOS SERES MÍTICOS, 5ª EDICIÓN

entrevista en Galicia Hoxe

entrevista

VIDA E NARRACIÓN

Aínda que os contos orais son arquetípicos nun sentido junguiano, teñen miles de variantes, que son as nosas mesmas vidas. As súas poderosísimas imaxes que proceden en liña directa dos mitos orixinais espertan en nós milleiros de ecos. Continuando cos exemplos e volvendo a Poe, fálase del como dun campión da literatura fantástica: En realidade, se quitamos O gato negro e algún máis, os contos de Poe non teñen nada de fantástico. Producen, iso si, unha sensación de estrañeza, de dislocación ou de horror irreparables. Baudelaire xa advertiu que o que facía Poe era relatar as excepcións da vida humana. Noutras palabras, digo eu, é literatura dos límites. E isto porque creo, con Marcel Schwob, que a literatura no que verdadeiramente se diferencia da ciencia é en que o obxecto da primeira é o único, e o da segunda o xenérico. Contar unha historia non é o mesmo que contar a Historia.
Canto máis único, máis diferente, menos cotián é o narrado, máis efecto produce. Canto máis singularicemos o personaxe e as súas peripecias, máis real e verosímil o faremos. Estará máis vivo e , por iso, poderemos vernos no seu espello e emocionarnos coas súas emocións. Unha princesa manca ou unha princesa cun parche nun ollo teñen moita máis forza literaria, que lles vén conferida pola súa singularidade. Así comeza Schwob as súas vidas imaxinarias: A ciencia histórica énchenos de incertidume se se refire a individuos. Deste xeito, unha novela costumista que o que pretende é xeralizar, clasificar, exemplificar, está de antemán condenada ao fracaso. A nai de Gorki non representa ás nais, é só unha nai. Non en van Flaubert condenou as novelas “estadísticas ou etnolóxicas” de Balzac e de Zola, matando con iso a súa propia creación, o realismo.
Outros din que a novela moderna ten que abandonar a trama, que ten que facerse fractal (como os blogues) e que debemos fuxir da intriga, do misterio, do artificio, da narración, que non debemos facer novelas que sexan, en realidade, sedicentes guións de película, esquecendo que, verdadeiramente, son as películas as que semellan novelas, e non pode ser doutro xeito, pois o cine é unha vasta extensión da literatura, case sempre, mais non sempre, épica. Xa que o pensamente non é verbal, senón imaxinativo, xa que os nosos pensamentos son antes imaxes ca palabras, a literatura, o cine e a banda deseñada son tres formas de narrar, mais teñen a mesma base. A crenza de que a novela está en crise, a crenza de que a novela debe ser sicolóxica e a crenza de que todas as tramas están escritas, tres crenzas que son unha soa persoa verdadeira, son pura superstición á que, afortunadamente, os lectores non lle fan nin caso. Os que así razoan supeditan a emoción á ética, fixándose na parte e non no todo, porque o importante é a eficacia do mecanismo. Xa Borges advertiu que o que está en crise é a novela sicolóxica, por repetitiva, e que nunca como no século XX a novela de trama tivo tanta vida e produciu tan magníficas obras. Porque, advirtámolo, a propia vida ten estrutura narrativa. Ten comezo, nó e desenlace. Ou non os ten, pero o cerebro interprétao así.

Vida e literatura

Ante a sinxela pregunta de que é o que eu quero dicir coas miñas obras, que pretendo ao escribir, síntome perplexo. En primeiro lugar porque creo que a literatura é autoalusiva, e así o que pretendo é precisamente o que escribo, e en segundo lugar porque son moi inimigo das teorías literarias e moi amigo das prácticas. É dicir, toda obra literaria pode apoiarse nunha teoría, pero case sempre a traiciona porque a trascende. Poe pretendía escribir poemas dun xeito totalmente racional, imitando o chamado “método científico”, como se fixese un reloxo. Razoaba así porque cría que a escritura é unha operación da intelixencia. No entanto, escribía poemas románticos. E é que, primeiro, a intelixencia non é suficiente. A literatura aspira a traballar con emocións. A literatura é un soño, un soño dirixido e deliberado, pero fundamentalmente un soño, diría Borges. Segundo, o propio método científico ten moito de bulo. Sen unha idea previa non hai nada que facer. Os científicos son, en realidade, os que traballan dun xeito similar ao dos artistas: teñen un soño e danlle forma. Porque esa idea previa só pode ser intuitiva. Así son tamén, e cada vez máis literalmente, creadores. Huidobro: o poeta é un pequeno deus. Terceiro, ninguén sabe que é iso da intelixencia, ou, nunha versión especular, hai tantas intelixencias diferentes que a intuición, as emocións, a espontaneidade poden considerarse unha máis. Non vou facer, por iso, ningunha autopoética. Mais quero engadir que moitas veces as cousas que se cren saber, as cousas aceptadas, baséanse en evidentes artificios e en falsas verdades. Dise, como tal, que a obra de Cunqueiro está enmarcada no fantástico ou no artúrico, que forma parte da “Materia de Bretaña” e ambas cousas son rotundamente falsas, epidérmicas. Dise que o realismo máxico é cousa dos sudamericanos, porque alí o mítico e o fantástico forman parte do cotián. Esta é unha ollada eurocentrista e aínda máis, descoñecedora da propia realidade, da realidade propia. En todos os países do mundo o fantástico, o onírico, o mítico e o sobrenatural forman parte da realidade, pois están inseridos no simbólico e o simbólico é a linguaxe do inconsciente, que fala con imaxes mais ca con palabras. E cando se quere fuxir a toda costa do soño para construír algo absolutamente racional e carente de emocións, a realidade traiciónanos e aparecen, como tal, as lendas urbanas ou os novos mitos: os extraterrestres, a criptozooloxía, que son pezas narrativas perfectamente asimilables ás tradicionais. Sabemos agora con absoluta seguridade que o pensamento non é verbal. E o mítico, o simbólico, o onírico son formas nas que o cerebro interpreta a realidade, pois todas as realidades son a visión que o cerebro ten. Por iso Pedro Páramo e Raskolnikov, Drácula e Tom Sawyer, Amadís e Oliver Twist teñen exactamente a mesma esencia, a da materia coa que están feitos os soños. Engadiría a isto que a literatura oral conformou moitos dos modos, os personaxes, as sombras e os símbolos da literatura culta.

O CASTRO DA ATALAIA

Se vostede entra nestas páxinas: http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia/; http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-atalaia-1/; http://www.slideshare.net/ CastroAtalaia/castro-da-atalaia-2/; http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia-3/, poderá ver o seguinte:

Promociones San Ciprián proxecta construír o seu “Residencial Faro de San Ciprián”, tres edificios de 5 pisos e 100 vivendas, xusto por riba do Castro da Atalaia. Hai tres parcelas afectadas. Na páxina web da Promotora anúnciase a obra como “unha situación única en España”, xa que é o “único conxunto residencial que ofrece a posibilidade de residir nas inmediacións dun faro” e en primeira liña de costa.

O alcalde de Cervo, concello ao que pertence San Cibrao, autoriza 100 vivendas sobre o castro, dando tres licencias para levantar tres edificios. O castro é milenario, e todo o mundo sabe que está alí, aínda que no Concello non consta que haxa restos arqueolóxicos, ou iso se di. Os veciños avisan á Consellería de Cultura. O Concello tarda catro días en notificarlle ao constructor que ten que suspender as obras. Mentres, máis de 1000 m² foron estragados e sacados en anacos en camións que os levaron ata a entulleira na vila de Xove.

As obras continuaron aínda despois, malia prohibilas Cultura mentres non se inventaríe a zona. Abriuse unha investigación xudicial no Xulgado de Viveiro pola denuncia interposta polo fiscal xefe da Audiencia Provincial de Lugo “pola demora na orde de paralización das obras que provocaron a destrucción dos restos”. O baleirado da parcela, dise, foi case total, 1000 m². Porén, a finca media 1648. 648 estaban intactos. O luns 3 de setembro continuábase a destruír o terreo. O Concello comunicara a paralización en 8 de xuño.

Os veciños denuncian os feitos ao Delegado de Cultura. Este considerouno irrelevante, asegurando que só se salvaran 200 m. Sen embargo, documentos firmados polo arqueólogo provincial demostran o contrario. O dato dos 200 m sacárono dos informes do arqueólogo pagado polo promotor. Así, a Consellería de Cultura dá por bo o que lle convén á construtora. Hai, ademais, unha gravación de TVG que amosa que eran 648 m, e non 200, os que quedaran (a 15 de xuño). En agosto e setembro, a promotora retira con pa mecánica unha capa de area de entre 60 cm e 2 m de altura, na segunda parcela. O 3 de setembro a empresa de arqueoloxía AXA, contratada e pagada polo construtor, comeza as sondaxes da parcela (despois de lle meter a pa). Os veciños denuncian de novo que non houbo o preceptivo control arqueolóxico e que se cometeron irregularidades, que se destruíron estruturas e capas fértiles arqueolóxicamente. Porén, Patrimonio e Cultura permiten que os mesmos arqueólogos pagados pola Promotora fagan as novas escavacións.

En novembro a construtora destrúe unha nova franxa de terreo. ADEGA denuncia os feitos. Cultura (esa nosa Consellaría) o único que fai é preguntarlle e ao arqueólogo da construtora se é certo. Este recoñece os feitos, pero di que foron na zona baleirada en xuño.

Lévanse a cabo voladuras de rocha no castro (febreiro de 2008). Unha nova parcela é destruída a partir do 7 de marzo.

A que agardan os representantes do pobo, a Conselleira, o Director do Patrimonio?

Non vou ser eu quen dea a desposta. É evidente.

OS XEMELGOS ESCUROS DE VILLA DEODATI

Pouca xente sabe que a orixe da figura do vampiro na literatura está no romanticismo e é unha orixe ilustre, nada menos ca en Lord Byron (quen, por certo, tamén recuperou a figura do pirata, dándolle ese equívoco lustre libertario que segue confundindo ás xentes). Vampiros e piratas son, en verdade, depredadores e non monxiñas da caridade. Drácula non é o primeiro vampiro e, en realidade, non é arquetípico. Mais o seu modelo é o vampiro de Byron.

Así, o primeiro vampiro literario naceu en Suíza, en villa Deodati. Unha noite de xuño de 1816 estaban reunidos alí, a beiras do lago Leman, Byron, o seu médico persoal John William Polidori, o poeta Percy Bysshe Shelley e a súa moza, Mary Wollstonecraft Godwin. Alguén suxeriu escribir un relato de fantasmas. Shelley non o fixo, Byron escribiu un fragmento e Mary un relato. No fragmento de Byron (que el incluíu no final do seu poema Mazeppa e que se ten publicado independentemente cos títulos de “A fragment” e “The Burial”) aparece o vampiro, relacionado coa lúa, cos féretros e coa inmortalidade. Publicouse en 1819. O vampiro de Byron localízase en Turquía. Ese mesmo ano, Polidori deu ao prelo o relato “O vampiro (The vampyre)”, que non é máis ca o argumento de Byron, tal e como este llo contou. Un caso de apropiación indebida, vaia. Pero que tamén leva dentro unha homenaxe: o vampiro semella o propio Byron, é lord e vai de Londres a Grecia. Posteriormente,

Mary Wollstonecraft adiantouse. Escribira un relato que “xurdiu na miña mente cunha viveza alén dos límetes normais da ensoñación. Vin, cos ollos pechos mais cunha aguda visión mental, ao pálido estudiante de impías artes axeonllándose a carón da criatura que ensambalara. Vin a espantosa pantasma dun home inerte e despois, debido á intervanción dalgún poderoso motor, amosar sinais de vida e axitarse cun movemento incómodo, semivital”. O relato baseábase en vellas lendas da literatura oral (o mesmo, por certo, ca o vampiro). Mary desenvolveuno e fixo unha novela que publicou en 1818: Frankenstein ou o moderno Prometeo.

Velaí: Drácula e o monstro de Frankenstein son xemelgos. Naceron o mesmo día e no mesmo lugar, viñan no mesmo ovo. E se un é mortal, o outro é inmortal, se un é fillo da superstición, o outro é fillo da “ciencia”. Se un do pesadelo, o outro do soño da razón. Como os dióscuros, teñen distinto pai, mais semellan inseparables. Na moderna bioloxía diríamos que o vampirismo se transmite coma unha infección vírica, a través do sangue: reproducción sen sexo. Drácula é un parasito, un aristócrata. E, como non está vivo, non pode morrer. O monstro que por non ter, non ten nin nome propio, é un lumpen, cheo de vida e de dor, amosa as cicatrices. Diríamos que é tamén reproducción sen sexo: froito da enxeñería, é un individuo transxénico, unha quimera.

Ai, pero os dous xemelgos son fillos da morte, non da vida. E o mesmo que un non ten memoria, nin identidade, o outro é só memoria e narcisismo.

Pero ambos encarnan a soidade radical do ser humano.

Cachorros, cuzos e cerrulos

Hai palabras do noso inmediato entorno, palabras comúns que constitúen, porén, auténticos misterios. Como tal, palabras do galego: cachorro, cuzo, cerrulo e do castelán: perro. Non son eu filólogo nin moito menos etimoloxista (xa me gustaría), mais hai cousas que chaman a atención, e, ás veces, cousas que lle saltan a un aos ollos. Se buscamos no Dicionario Xerais da Lingua (2002, corrixido en 2004), vemos o seguinte. Cachorro: probablemente do latín vulgar catulum. Fillo pequeno de diversos mamíferos. Animal que non é aínda adulto.

Mais todos sabemos que cachorro é fundamentalmente un can que non é adulto, e só por extensión a cría doutros animais. Tres cousas o corroboran: a palabra indoeuropea can está explícita en cachorro (ca), no portugués do Brasil cachorro é sinónimo de can, e os etimoloxistas buscan a súa orixe en catulu(m), isto é, canciño. Cachorro é palabra propia da Península Ibérica (e das súas extensións lingüísticas). Non a hai noutras linguas románicas. Por que? Non nego que cachorro veña de catulu, mais, nese caso, de onde saíu o dobre rr (que tamén está en perro)?

Teño asumido que as linguas prelatinas exerceron no vocabulario moita máis influencia da que, por pura ideoloxía (os romanos viñeron civilizarnos!) adoita admitirse. É que ninguén se fixou na similitude de cachorro (can) co vasco txacurra ou txacur, can? É que ninguén ve a evidente influencia do vasco (ou íbero) nos idiomas da Iberia? Moitos anos pensei que perro debía ter orixe xermánica, polo dobre rr- Agora non o creo. E se ollamos aos íberos?

O Dicionario Xerais di de cerrulo: calquera animal pequeno doméstico. Mais outra vez todos sabemos (os que coñecemos a palabra) que cerrulo é un can pequeno, e só por extensión outro animal pequeno. Pero se en cerrulo está de novo can! E desta vez non se trata dunha cría. O Gran Dicionario Xerais rectifica. Cerrulo: can pequeno, cadelo. A palabra ten outra forma, zarrulo. E a Zarrulada é unha manda de cans, unha procesión de ánimas en forma de cadelos (como o Orco de Pontevedra).

Pero, fixáronse vostedes no dobre rr de zarrulo? Terá que ver con cachorro, con chacurra?

O Dicionario Xerais deriva cuzo (can pequeno) da voz cus, que se utiliza para chamar os cans. E de onde saíu cus? O Dicionario non o explica, mais di que cusco, voz para chamar aos cans é “creación expresiva”. Non o creo. Cus lembra os nomes do rato e o gato, mus. Dicirlle cus, cusco, cuzo ao can é chamalo polo nome (como dicirlle muxo, micho, minino ao gato). Debe ser a voz indoeuropea ancestral. Pois cuza, en hindi, é cutia, e Cuchulain, o heroe irlandés era…o can de Chulain! E se ollamos aos celtas, ou castrexos, falasen no idioma (indoeuropeo) que falasen?

A maiores, xa que os nomes do animal doméstico por excelencia, o can, acabaron denominando a outros animais domésticos de pequeno tamaño (cachorro, cerrulo), os nomes do gato veñen dos do can. Os romanos chamaronlle canciño ao gato. Xa vimos que catulum (e catellum) son diminutivos do can. O poeta Catulo era… un canciño! Cando tiveron gatos (que chegaron de Exipto ou de Asia), extenderon o diminutivo do can e chamáronlle cattus, catus, gato “cadeliño”.

ISAGEI MANI

Isagei Mani (Portador da bandeira) é un indíxena lakota Yankton (sioux) que vive nunha reserva en Dakota do sur. É un dos "portadores da camisa", a orde de cabalería dos lakota, á que tamén pertenceu Cabalo Tolo. Entre os brancos leva o nome (colonial) de John Zephier. A súa esposa, Lourdes Gutierrez, é cubana do exilio. Como cubana, debe levar sangue africana, europea e se cadra americana. Os dous foron soldados dos USA, pero abandonaron porque "non querían seguir contribuíndo á opresión". Agora apoian a Barack Obama. Barack siñifica en swahili "bendicido por Deus". Obama é medio branco (anglosaxón), medio swahili. Que Isagei apoie a Obama é o encontro entre nacións oprimidas. Xúntanse así os latinoamericanos, os afroamericanos, os europeos e os indíxenas (americanos auténticos) nunha nova coalición.
Non agardo miragres de Obama. Pero quero crer que poden chegar con el novos aires, cando menos, o recoñecemento das opresións e sanidade para todos. En canto ás mulleres, estou convencido de que fará máis el pola igualdade que a ínclita Clinton.