O bricbarca

Aquel barco pirata era un bricbarca

de sólida madeira de carballo

e paseaba nel, de couso a arca,

ese torvo e magnífico espantallo,

o vello capitán, que a cada paso

golpeaba coa perna artificial

nas táboas da cuberta, e por acaso

bramaba contra o ben e contra o mal.

Aquel barco pirata era un bricbarca

e o vello capitán pasaba as horas

contando os pasos e a tripulación,

e gobernaba ao chou, coma un monarca,

e soñaba co brillo das ardoras

e cun ovo de morto tiburón.

(Extraído do libro "Piratas polo Miño")

APOTEOSE DA LENDA URBANA: A LENDA E O MITO

A lenda é un xénero no que se pretende verosimilitude, por iso o narrador cóntao como certo (e el mesmo cre na súa verdade), como un sucedido do que hai testemuñas coñecidas e fiables (un familiar, un amigo, o amigo dun amigo), e localízao nun lugar en un tempo inmediatos ou cando menos recoñecibles. Son sucedidos narrados como se acabasen de pasar ou como se pasasen en tempo non remotos, senón “accesibles”. O motivo disto é que a lenda conta algo que semella irreal, pois nela interveñen, de novo, personaxes sobrenaturais como fantasmas, trasnos, meigas ou mouros, e de que o crea quen o conta e quen o escoita depende todo o seu efecto. Mais tamén na lenda, co paso do tempo, houbo un aggiornamento, e apareceron as “neolendas” que xa non se sitúan en tempos inmediatos, senón en tempos antigos (mais recoñecibles: na Idade Media, no tempo dos señores feudais…) e, polo tanto, os testemuñas xa non se coñecen. A neolenda non perde totalmente a súa verosimilitude porque segue localizándose nun lugar ben coñecido (nun castelo, nunha aldea). Pero sóanos a afastada e a que non nos incumbe. Ten o seu aquel, seu atractivo, pero atinxe máis a heroes humanos, ou a antiheroes, como os señores feudais, que a seres míticos. E non nos fala de maxias, encantamentos, tesouros, trasnadas, senón máis ben de crimes, apuñalamentos, vinganzas, misterios. De novo observamos un proceso de humanización, de perda da marabilla, como ocorreu no conto. Aclaremos que a arqueolenda, a lenda orixinal, aínda está viva. Pero máis viva estivo nos “séculos escuros” e nas épocas nas que Deus estaba, literalmente, en todas partes. A neolenda tivo os seu esplendor no romanticismo, nos séculos XIX e XX, na desamortización, no nacemento da literatura fantástica.
O mito é un xénero con características compartidas polo conto e pola lenda, mais moi distinto a estes. Por un lado, como a lenda, cóntase como algo verdadeiro (é verosímil) porque atinxe ás crenzas máis fondas dunha sociedade e explica a orixe das cousas, do mundo, da sociedade, da xeografía e dos animais e plantas. Polo outro, non presenta testemuñas (non pode presentalas) e sitúase en tempos remotos, nos tempos primixenios ou directamente fóra do tempo, e ademais case sempre sen precisión de lugar, como o conto. O mito fala dos deuses, dos heroes semidivinos, do tótem, dos animais totémicos. Cando cambian as crenzas dun grupo humano, os vellos mitos semellan contos haxiográficos ou lendas (se se presentan localizados). Por iso moitos mitos galegos pasan por contos de animais e os mitos fundacionais das nosas pedras , montes, ríos, castros, pontes, por lendas (e non o son) de mouras. Os mitos actuais (que os hai ou había) non se recoñecen tampouco como tales e pasan por verdades (os mitos cristiáns, os de Virxes, Santos, Cálices, etc.). Nunca se insistirá bastante nesta idea: existen mitos propiamente galegos, son realmente mitos e non contos nin lendas.

RANDEEIRA DO NENO MORTO

Un neno, un neno abatido polos disparos do exército israelita un neno morto cun tiro
no ollo esquerdo un neno morto cando saía da súa casa morto cando saía da súa casa
un neno morto cando cazaba paxaros con liga un neno morto cando cazaba paxaros
un neno morto cando viña da escola co seu pai contra un muro, cun tiro no bandullo
mentres o seu pai o tapaba coas mans co corpo, coa mochila ao lombo, viña da escola
un neno morto por disparos do exército israelita cando saía da súa casa para xogar
unha nena ai enterrada baixo os escombros da casa derruída pola bomba do avión
un neno desangrado porque esa ambulancia non pode atravesar a liña de control
un neno asasinado cunha pedra na man, non tiña sequera tirafonda, asasinado
un neno esmagado baixo o carro blindado a pel pegada no asfalto, un neno
un neno morto a tiros ah cando saía da casa para cazar paxaros con liga
morto cando viña da escola, coa mochila ao lombo e merendando pan
morto mentres seu pai berraba e o tapaba co seu corpo dos disparos
un neno morto con tódolos seus seis irmáns baixo os cascotes, un
era un neno, era un neno, era un neno, era un neno, era un neno
unha nena neniña que cantaba anainas e brincaba á raiola
unha nena mociña que levaba das mans as súas irmás
unha nena de ollos negros e azuis, ollos como ceos
esa nena que saía da escola, que ría, que soñaba
esa nena mordida pola morte, as tempas rotas
esa nena, ese neno, esa nena, ese neno, esa
un neno abatido polas armas americanas
un neno abatido polos soldados, era
era un neno e está morto, morto
un neno abatido cando saía da
súa casa para cazar paxaros
con liga, un neno morto,
era só un neno neno
esa nena, ese neno
era o teu neno,
era túa nena
un neno
neno
meu
teu

Frederic Remington (1861-1909)

Edward S. Curtis (1868-1952)

George Catlin (1796-1872)

Borralleira

É exquisita e suculenta esta nova bitácora, que gustará aos gurmands ingleses e galegos.

A TORRE DE BABILONIA

A señora Piedad, que era, se mal non lembro, da Piringalla, cosía polas casas. Na nosa non quedaba a durmir, si a xantar. Eu víaa con ollos de neno darlle á máquina cos pés e facer correr as pezas baixo a agulla. Viña, supoño, cun ritmo estacional e quedábase uns días. En ocasións, contaba cousas incribles ou descoñecidas. Díxome que vira unha cobra con ás onda o río, en Meilán. Eu, que xa algo lera nos libros de Ciencias Naturais, discutíallo. Que non existen as cobras con ás, que son réptiles, dicíalle. Que si, neno, que sempre as houbo, dicía ela. Estabamos en dous planos distintos, incomunicables, en dous mundos paralelos, eu no da ciencia, o empirismo e a superstición da modernidade; ela, no da maxia, a tradición e a superstición da relixión. Só moito máis tarde empecei a comprender aquelas cousas. Claro que si, que no bestiario galego hai cobras con ás. Os dragóns galegos son serpes xigantescas, con pés e ás. Son extraordinariamente feros e voraces e moi lonxevos. Cando lles chega a hora de marchar din unha enigmática frase, que é sempre igual, e que tamén din as serpes voadoras:
Pra Babilonia vou
mal haxa quen me viu de novo e non me matou.
Non se entende se preferirían estar mortos antes que ir a Babilonia ou se reproducen o pensamento dos homes que os consideran malignos e agora xa non poderán matalos. En todo caso, Babilonia debe estar inzada de enormes réptiles.
Co paso do tempo, ao saber que o Codrile normando é unha cobriña que nace dun ovo de galo, aos sete anos sáenlle ás e vaise voando a Babilonia, lugar das abominacións e dos monstros, asaltoume unha dúbida. ¿Que é a Torre de Babilonia? ¿Por que as cobras se dirixen precisamente alí?
Xa se sabe que Babilonia é Babel, o mítico lugar da Torrre da confusión, esa Torre que ofendeu a Deus. Babilonia é unha cidade de Oriente, en Terra de Caldeos, onde van as serpes aladas e os dragóns cando se fan vellos. Babilonia é a vella capital da Mesopotamia, a hoxe invadida terra de Irak. O lugar onde andaron desterrados os xudeos. Advirte Cirlot que Babilonia simboliza a existencia dexenerada, caída e corrompida. É o reverso de Xerusalém (da Cidade Celestial) e do Paraíso. Significa na Cábala a entrada e saída do espírito na materia. Ou sexa: o outro mundo, os Infernos.
Pero eso non aclaraba suficientemente o mito, extendido por toda Europa. Así que seguín dándolle voltas, ata que lin que Benjamín de Tudela, que viaxou por alí en 1173, escribiu que os dragóns infestaban as ruínas do pazo de Nabucodonosor en Babilonia, deica facelo inacesible. Os seus escritos publicáronse en latín, hebreo, castelán e francés, facéndose rapidamente coñecidos. Séculos máis tarde, escribe Mandeville sobre a Torre de Babilonia (evidentemente as ruínas dun pazo, en teoría as da torre de Babel) : Pero é un sitio aquel no que calquera home se arriscaría permanecendo preto do camiño, pois todo está deserto e cheo de dragóns e grandes serpes, e cheo de diversas bestas velenosas todas por alí (The Voyages of Sir John Mandeville, J. O. Halliwell, London, 1839).
Como se fixo popular a idea de que a torre de Babilonia, lugar maldito, está inzada de dragóns, pasouse a pensar que as cobras aladas marchan alí. Diso dedúcese que é a porta do outro mundo, do máis alá. Ou sexa, un equivalente da torre de cristal, do castelo de irás e non volverás, do castelo do loro, etc. Nun conto popular portugués, recollido e publicado no século XIX por Adolfo Coelho e titulado, precisamente, A Torre de Babilónia, dise:
É a Torre de Babilónia;
Quem lá vai, lá fica e lá mora.
ou: Quem lá vai nunca de lá torna.

Carracha Parda

Hai cousa duns 20 anos, escribín unha novela que uns chaman fantástica e outros marabillosa, e moitos “cunqueiriana” (sic). A novela, despois de varias vicisitudes, gañou o premio Manuel García Barros e publicouse (mutilada) en 1991, co nome “Historia dun paraugas azul”. En 2006 reeditouse íntegra. Seica era cunqueirista e fantástica, polo tanto, na boa lóxica dos escolastas do neorrealismo, escapista, descomprometida e “de evasión”. Bah, que non reflectía a realidade, nin a explicaba.
Un dos personaxes da novela, un tirano que goberna a cidade, chámase Carracha Parda, quen formou a súa cabalaría con bárbaros xinetes chegados das terras máis alá das Fragas. A Cidade, Liunamore, ten unha muralla con cinco portas orixinais, un pazo cunha alta torre e outro, o do tirano, situado a carón da “Porta Falsa”, moitos outros pazos, unha praza maior, pombas entre as árbores negras, soportais nos que resgardarse nos días de chuvia, un cantiño a beiras da murallas, casas baixas, rúas retortas, lousados de pizarra, escaleiras de pedra, fontes nas que beben os nenos, outra praza coa imaxe dunha aguia, un río a carón, alá abaixo, no que se reflicte unha vella ponte, unha basílica, un burgo beiras do río ata o que leva unha calzada romana. A porta do Oeste queda estreita e fonda, case disimulada polo adarve. Tamén hai o campo do castelo e o campo da forca, unha rúa con tabernas nas que se beben os viños que chegan do sur, un foxo por fóra da muralla, un acueducto que trae as augas desde a Chousa, situada ao norte, unha Praciña da Herba, diante do cárcere, en fin. A cidade está ao final dunha chaira. A súa veciña do norte, no medio da chaira, ten un castelo poligonal, a Torre dos Handrada.
Carracha Parda é pequeno, rácano, ten a cabeza grande e deforme, abombada, usa lentes, ten os dentes agudos e afumados, como a pel, leva o pelo curto, usa chaqueta de corte e camisa, é enormemente corrupto e traidor non só ao pobo e ao rei, senón ás súas propias masnadas. Xa todos sabemos que as carrachas viven de zugar o sangue dos demais e que os excrementos (humanos) adoitan ter unha determinada cor. Eses son lugares comúns. Como o de que a literatura realista é a que describe a realidade.
Na novela hai maxia e rebelión, cousas que, xaora, non hai na realidade. Como é unha novela do marabilloso, os personaxes son arquetípicos. ¿Non? Na realidade non hai xente así. Va que non. Tampouco hai cidades así. Nin ogros traga palabras, como un que sae aquí e que está manipulado polo tirano. Fala e parece que engole as sílabas. É a mellor baza dos partidarios do dictador. Ata hai unha revolución, esa cousa que fai tremer a tantos.
Como a miña non é unha novela realista nin ten nada que ver coa realidade, ningún personaxe é trasunto nin presunto nin nada que teña que ver co unto. E polo mesmo a miña non é unha novela comprometida nin serve para transformar o mundo. Para iso xa están os costumistas, dicíndonos o mal que viven os obreiros e canto lles doe a alma antes de se erguer a almorzar. Iso si que é compromiso co ser humano. A miña, en cambio, é unha novela artúrica. Se vostede, lector, quere entender o mundo, non a lea: eu ando sempre nas nubes.
Estoutro día, ao ir almorzar, abrín un xornal que se edita na miña cidade e leva un nome paradóxico (ou paródico) e, discúlpenme porque eu estou a diario ollando a trasantonte, ao ler os titulares lembrei a historia do paraugas azul. Un que é así de raro. E así de extemporáneo. Repito: esta novela evasiva publicouse en 1991. Quince anos non son nada.
Edicións Xerais tivo a ben reeditala recentemente. Só me queda agradecérllelo.

APOTEOSE DA LENDA URBANA: O CONTO

A literatura de tradición oral (ou, se o preferimos, de transmisión oral) maniféstase, en canto á narrativa e en prosa, en tres xéneros principais: o conto, a lenda e o mito. No caso do conto, o narrador asume que está contando algo inverosímil, non pretende que o tomemos por certo, o oínte comprende que se trata dunha fábula fóra do tempo, situada nun país inexistente ou moi afastado, con personaxes arquetípicos ou míticos (conto marabilloso e relixioso), con múltiples peripecias rocambolescas e amores inextinguibles, felices ou desgraciados (conto novelesco e romántico) ou con sucesos ridículos e hilarantes, pero francamente imposibles (chistes e anécdotas, contos do ogro parvo, contos de costumes). Para remarcar o seu carácter de ficción, o conto leva unhas fórmulas de entrada e de saída que teñen a función de suspender a credibilidade do espectador, de avisalo de que se entra e se sae do inexistente.
Os especialistas consideran que os contos marabillosos foron os primeiros e son os verdadeiros contos. De feito, os personaxes dos contos novelescos e románticos e dos do ogro parvo son prácticamente os mesmos, coa única diferencia de que non hai seres míticos, nin probas que se superen coa axuda de obxectos máxicos nin inimigos sobrenaturais. Aínda así, hai probas que superar, golpes de sorte e picardía ou habelencia dos protagonistas. Por poñer un caso ben coñecido, no conto marabilloso pode aparecer un burro que cague ouro, moedas de ouro, como no conto chamado “O burro, a mesa e o pao” (vid. Cabalo Buligán, Contos de maxia I). No novelesco ou no de costumes (“chiste” na terminoloxía de Aarne) o burro aparece, pero xa non caga ouro. Precisamente o protagonista engana a outro facéndolle crer que o burro caga ouro (como no conto galego “Crispín e Bastián”, vid. Cabalo Buligán, Contos de parvos e pillos, II). Todo ocorre como se os heroes, deuses encubertos, antepasados epónimos, devanceiros míticos ou totémicos e semideuses dos primeiros contos se convertisen co paso do tempo en persoas normais ás que lles suceden cousas só aparentemente normais. Xa non son os nosos antepadados os protagonistas: somos nós ou outros coma nós. E isto non podemos máis ca consideralo como un signo do progresivo abandono da mitoloxización do mundo e da natureza na conciencia dos seres humanos, é dicir, como un síntoma do abandono de Deus (dos deuses) e a súa sustituición polos propios homes. O sobrenatural, o máxico, xa non se tragan con facilidade. Na prehistoria, na Idade Antiga e na primeira Idade Media predominaron sen dúbida os contos marabillosos, mais avanzada a Idade Media, no Renacemento, na Idade Moderna e na Contemporánea tales marabillas decaeron e os contos novelescos e románticos e os de burlas e sarcasmos tiveron a súa idade de ouro (vid. O Decamerón, o Heptamerón, os Contos de Canterbury, a maior parte dos contos das Mil e unha noites, O Conde Lucanor, O Sendebar, etc).

A noite

A noite
toda chea de sombras e soños recurrentes e farolas acesas
e música das ás das couzas e das avelaíñas e os morcegos espléndidos,
e de auga dormida, da eclosión dos ovos dos cínifes, de ratos viaxeiros
que percorren as estancias das casas e os soutos e as bodegas
e as beiras derrubadas dos pacíficos ríos,
de asasinatos e da premeditación agochada dos asasinatos,
de beodos mexando contras as esquinas rotas,
de mulleres nos cornellos, apoiadas contra a luz da lúa,
de marés misteriosas que visitan os lugares esquecidos ata o día seguinte,
de obxectos desprezados, de moedas caídas,
de xoguetes inmóbiles e de camións do lixo,
de policías insomnes e de delincuentes somnámbulos,
de charcos onde aboian aceites derramados,
de gatos e conspiradores
e de poemas inconclusos.