segunda-feira, 26 de novembro de 2007

O Príncipe lagarto



Xuro que non manipulei o cartel. Xa era así. Lembran a serie dos lagartos extraterrestres?

domingo, 25 de novembro de 2007

Dobre ou nada




En 1884, moitos anos antes de que Sigmun Freud elaborase os conceptos de inconsciente, de pulsión de vida e de morte, principios de realidade e de placer, e ego, illud e superego como compoñentes distintos da personalidade e da interpretación dos soños como realización dun desexo latente, un escocés tísico escribiu O estraño caso do Doutor Jekyll e Mister Hyde, no que non só se adiantan todas estas ideas, senón mesmo as posteriores de represión cultural da agresividade e da sexualidade. Non debe por iso pensarse que Robert Louis Stevenson escribiu un tratado filosófico. Moi ao contrario, a novela é unha áxil narración que unha noite lle foi suxerida por un pesadelo. O certo é que Stevenson, un dos máis grandes escritores da historia, tratou en diversas ocasións o tema do dobre, do alter ego, como tal no conto asombroso e atroz Markheim, de final sorpresivo.
Pero se o lector cre, porque viu algunha das innumerables versións perpetradas no celuloide, que coñece a obra, estará moi enganado. O cine traicionou a Stevenson e matou a sorpresa final. Hyde e Jekyll son un só, pero na novela non o descubrimos ata a páxina 90. Ademais, non se trata de que Jekyll é bo e Hyde é malo, senón que, como dixo Nabokov, a transformación de Jekyll supón unha concentración do mal preexistente nel. Chesterton suliñou que a clave desta historia non está en descubrir que un home é dous homes, senón na percepción de que os dous son un só. O cerne da historia non está en que un home pode desprenderse da súa conciencia, senón en que non pode.
Stevenson, que percorreu os camiños da aventura, do terror psicolóxico e da narrativa fantástica en relatos como Olalla, O ladrón de cadáveres, O demo na botella, acometeu en O Doutor Jekyll un tour de force estilístico e abriu a contemplación dos abismos da alma humana, moi en liña con E. A. Poe. Porque é necesario aclarar que o fantástico en Stevenson está enormemente próximo á realidade e que non hai monstros nin pantasmas: Hyde non é unha besta, é sinxelamente demasiado humano, mesmo é un home minúsculo, porque nos humanos o mal está reprimido e só medra na sombra.
Poeta, narrador, ensaísta literario e científico, o grande Stevenson é un dos cumes da literatura universal. Lembremos só A illa de tesouro, A frecha negra, Secuestrado, O señor de Ballantrae. Lembremos que os nativos de Samoa, onde morreu, lle chamaban Tusitala, o que conta historias, e lembremos que Borges, no seu poema Los justos sinala, entre os once tipos de persoas que están salvando o mundo, a El que agradece que en la tierra haya Stevenson.

sábado, 24 de novembro de 2007

Presentación de "As mans do medo"



A continuación as notas que lle serviron a Marcos Valcárcel para a presentación de "As mans do medo":

1. Escritor total, plural nos xéneros e temáticas, estilo coherente e consolidado, capaz de adentrarse en rexistros moi diversos, ousado na apertura de novos campos da realidade literaria, cunha carreira xa longa e plena, sen rupturas nin irregularidades no conxunto da súa obra.
Neste sentido, estamos a falar dunha novela de adultos, amena na lectura e áxil nas súas estructuras narrativas, pero densa nos seus significados: un mundo que se conta dende o pracer de narrar, deixando sempre novas fiestras e buratos abertos á interpretación da realidade.
Experiencias anteriores na literatura fantástica: O demo na orella; A biblioteca da iguana; Vestio (Nigra).

2. Un dos principais valores de AS MANS do medo é a súa diversidade, a pluralidade de perspectivas que abre, a súa capacidade para relacionarse con outros relatos e outras historias por riba do tempo e do espazo.

Para min ten varias obras mestras do relato curto, xénero con tanto cultivo e éxito na nosa contorna cultural.
Velaí As mans do medo; Seis dedos; Mondoñedo; O lambirón, entre outros.

En todos eles o autor amosa un evidente dominio de todo tipo de recursos narrativos, pero presentados estes coa maior espontaneidade e fluidez, sen que causen “ruídos estéticos” no lector e sen que se note, cando menos na primeira lectura, a fonda argamasa da estrutura que sostén cada un dos relatos.

En As mans do medo
Imolo contar: inicio dun rexistro popular. Conto das mans autónomas (as man viva). Angustia. Desespero. Dominación do Estraño. Incertidume. Medo á enfermidade.
Moderno Frankestein (guiño final). Control dunha personalidade por unha forza estraña. Usurpación, do invisible ó visible: o tema clásico do Dobre.
Seis dedos
Con varias constantes comúns co relato anterior.
Figuraba xa na “Antoloxía do conto galego de medo”, de Silvia Gaspar (Galaxia)
Mondoñedo está máis perto do relato tradicional, de xinea foleana, sabendo sacar todo o partido posible do mundo das aparicións e premonicións. A escolla da fórmula epistolar é moi oportuna e permite crear un ritmo narrativo en continua tensión e suspense, aínda que non nos custe adiviñar un final que tanto sospeitamos como tememos.

O lambirón fala da transformación dos seres e retrotráenos ó mundo das sereas e dos monstros mariños. Un mundo que mesmo cautivou a Otero P. (“A serea”) e xa non falemos de Álvaro Cunqueiro, con quen este relato debe ter débedas evidentes.
Anxos da garda leva ó lector da man, xoga con el coma quere, asolágao no fatalismo e no absurdo para estoupar finalmente nun rexistro de sorpresa que ten acenos plenamente cinematográficos. Ou tamén pictóricos: podería ser unha magnífica pintura de Munch ou de calquera dos grandes pintores simbolistas.
O éxito da ocultación, o non descubrir todas as cartas da baralla, é unha das razóns da eficacia literaria de A neve e a cadeira.
O mundo dos soños, a angustia desesperada, o prodixio da fantasía e o xogo das reviravoltas das situacións narrativas dominan o Primeiro calafrío.
A brevidade marca moitos destes textos, como Segundo Calafrío, onde se busca o resultado do “impacto” (perdón, don Vicente Risco, que non nos perdoaría o uso desta palabrota) mesturado cos xogos do humor e na lindeira do xénero do “chiste” breve.
Un conto de reis lémbranos en cambio o rexistro clásico do conto de nadal, se se quere algo moralizante e de sabor amargo, dickensiano na súa final realización. Pero ten sobre todo o interese de xogar coa equivocatio narrativa e crear, malia a súa brevidade, chispazos de sorpresa e emoción de fonda eficacia.

3. O mérito do Xosé Miranda é o dos grandes escritores: cos vimbios de sempre, pois todas as historias están xa contadas dende os clásicos e dende os antigos, crear historias novas, que rezuman mocidade e nos deixan un saboroso gusto na boca, desexosos de xantar algunhas máis.
Sabe, en definitiva, axuntar a tradición dos contos de sempre coa modernidade dun escritor do século XXI.
Un escritor que, estou ben seguro, leu e debullou con agrado a obra dos mestres, dende Edgar Allan Poe, Mary W. Shelley e Lovecraft ata os nosos Cunqueiro, Dieste e Fole, pasando por unha longa xeira de referencias literarias, pictóricas e cinematográficas entre as que quizais se encontren nomes como Borges, Cortázar, o cine de terror de serie B ou, por qué non?, a fantasía desbordada das nosas cantigas de escarnio medievais ou dos argumentos surrealistas e plenamente fantásticos de tantos dos milagres das Cantigas de Santa María de Afonso X. Nese mesmo eido traballaron algúns grandes escritores galegos: Fole, Cunqueiro e Dieste, dende logo, en primeira fila, pero tamén o Antón Risco, o Carlos Casares de “Os escuros soños de Clío” ou algúns textos de Bieito Iglesias (A noite das cabras do aire).

4. REMATE. Seguindo este fío, gustaríame rematar cunha pregunta para debate ou achega a unha posible reflexión que a propia obra de XOSE MIRANDA xa está a responder, pero que tamén me gustaría escoitar directamente do autor a súa opinión ó respecto.
Sobrevivirá o conto tradicional galego á desaparición do contexto, a Galicia arcaica e tradicional, na que esas historias xurdiron ?
Deberá modernizarse o relato de terror galego para manter a súa vixencia e plena eficacia narrativa ó longo do século XXI?
E como imaxina o escritor Xosé Miranda esa posible modernización do relato de terror tradicional dende os tempos de hoxe?

Presentación de "As mans do medo"




Onte, 23 de novembro, ás 8 da tarde, presentamos no "Uxío Novoneyra" de Lugo este meu último libro. Contei para iso coa axuda (moitas grazas, irmáns) de Manolo Bragado e de Marcos Valcárcel, que viñeron desde Vigo e desde Auria a acompañarme.
Manolo fixo, coma sempre, unha cálida e sabia presentación e Marcos demostrou unha vez máis que é un atinado polígrafo (como Filgueira, como Otero)e unha das persoas que máis sabe de literatura e historia no país. As súas reflexións sorprendéronme por veces e abríronme os ollos sobre algúns aspectos dos meus propios textos.
Os nove relatos de "As mans do medo" camiñan entre o propiamente fantástico, o marabilloso e o "Extraño", entre o real e o onírico. Procuran causar malestar, desasosego, desacougo. E por iso un dos temas recorrentes é o do alleamento, o da perda do eu. Polo demais, eu quixera ser un escritor como os de antes, é dicir, como Cortázar, Dieste, Quiroga ou Poe (ou Chejov, Maupassant, Borges e Cunqueiro). A min iso de que non haxa fío argumental e de que se pretenda inventar unha narración anarrativa seméllame unha coña.

domingo, 18 de novembro de 2007

A CORREDOIRA DA VELLA DA MANTA



Infórmame o amigo Paco Nieto da existencia no Lugo vello dunha corredoira que levaba o asombroso nome de “ Corredoira da Vella da Manta”. Comprobo o dato e atopo, efectivamente, esta corredoira que leva un nome coma unha bomba de reloxería. Un nome que asusta polo que implica e que me obriga a facer reflexións sen número.
Primeiro, polo sorpresa, porque é unha corredoira (agora unha rúa entre traseiras de casas) pola que teño pasado centos de veces e nunca souben cal era o seu nome. De feito, cando eu era neno non o tiña. Era só “o carril que vai das Casas Baratas ao Camiño Vello”. Un carril triste e suxo, frío, umbrío, pequeno. Miña nai dicíanos que para ir ao cine (ao Paz, ao Victoria) non fósemos por alí. O nome perdérase. Cal o motivo? Sen dúbida, a deturpación franquista (ou anterior) de todo o noso. Desapareceu o nome como desapareceu outro ben similar, o do “Carril das Estantigas”. Pero como as cousas nunca acaban de desaparecer, un pleito fixo que nun documento oficial (un boletín da Provincia) rexurdise, porque cando hai que entenderse é preciso entrar en detalles e hai que acudir ás escrituras. Por iso, paradóxicamente, só hai que entrar na rede, poñer “vella da manta” e alí está: unha casa que dá á rúa Pontevedra e, polo norte, á “antes llamada Corredoira da Vella da Manta y actualmente rúa do Freixo”.
Toda a barriada á que se accede desde a Porta Nova levou o nome de “Arrabal da Porta Nova” e as Casas Baratas (que tiveron o nome oficial de Cidade-Xardín) son unha parte dela. Non cabe dúbida de que antes de facerse esas casas e de abrirse esas rúas no primeiro tercio do século XX, a corredoira da Vella da Manta sería moito máis longa e, polo trazado actual, debía continuar pola que á agora rúa Tui. Ocorre precisamente que canto máis torta, estreita e labiríntica é unha rúa, máis vello é o seu trazado: o carril é preexistente ao barrio.
Neses momentos a zona era extrarradio, un extrarradio sen luz e de míseras casiñas. As nais, para impedir que os nenos se metesen por percorridos escuros e perigosos (sempre houbo asasinos e violadores), dicíanlle que por alí andaba o chupasangues, a Compaña ou a meiga chuchona. Maríamanta, a muller que se corresponde pé a pá co home do saco, o sacaúntos, é unha muller que rouba os nenos. Descríbese como unha esmolante moi fea, cun papo moi grande, envolta nunha manta: a Vella da Manta, que lles vai zugar o sangue. Un personaxe mítico que poden vostedes atopar no Dicionario dos Seres Míticos.
A función protectora dos cocos queda explícita. A mesma función debía ter o nome “Carril das Estantigas” noutra zona despoboada e medrosa dentro de murallas. Este carril tivo máis sorte. Cambiáronlle o nome polo de “Carril das Ortigas”. Haber, había ortigas e ademais rima. Como quen alterou o nome probablemente non comprendía o que eran “estantigas”, buscou un con certa lóxica. Afortunadamente alguén se deu conta (gracias aos documentos e planos) do calote e o nome volveu oficialmente ao seu.
Habería que pedir o mesmo para a Corredoira da Vella da Manta, porque rúa do Freixo é un nome posto ao chou e non ten ningún senso. Posto, iso si, con boa vontade e con vontade galeguizadora (peor sería “calle del Fresno”). Con boa vontade pero errada, ignorando (neste caso con desculpa) a realidade ilustre do carril. Ilustrísima., pintoresca, atraínte, romántica realidade. Que lle devolvan o seu belísimo nome. Porque aínda que non estivese na conciencia dos nosos antergos, esa vella ten parentela ben coñecida en sociedade. Esa vella fea, tenebrosa, é curmá de Hécate e irmá xemelga de Lilith e Ceres. Parécese tanto a elas que un diría que é a mesma, esa que rouba os nenos para chucharlles o sangue e facer con ela a cor vermella do seu arco.

sábado, 17 de novembro de 2007

Los príncipes no follan




Copia cien veces en la pizarra:
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan...

Y, para empezar, ¿por qué no te callas?

domingo, 11 de novembro de 2007

TITÁNS



O mariñeiro
coma un titán ergueu na man o mundo e defendeu a boca das rías,
el, que en días mellores pescou na súa gamela co mesmo Santo Martiño, cando coa capa rota pasaba fame, e viu cos seus ollos, eses ollos largacíos que ollan máis lonxe que o faro de Corrubedo, como o santo devolvía un peixe ó mar, aínda que lle deixase as marcas dos dous dedos a ambos lados do lombo;
el, que oíu como a Virxe poñía paz entre o congro e a pescada, e soubo onde vivía a mai da sardiña, e coñece os cons onde aniña o ourizo violáceo;
el, que adiviñou o rastro da lura xigante e arrincou unha perna da boca do tiburón branco, que sabe o sitio exacto onde San Guillerme caeu co seu bocoi e derramou o viño, que navegou na compaña do golfiño e do arroás, que largou a nasa nun lugar ignorado e trouxo coas centolas areas do fondo e un peite de serea;
el, que remou e singrou e recibiu no peito a alba que chegaba de sotavento e a noite que caía de couso a arca;
el, que non escacha nas súas mans de xigante os ovos delicados do mascato e do corvo mariño e que ten un sorriso branco de ardora e uns ollos fondos coma cantís;
el e ela, que tecen cos seus dedos a rede do día e da noite, da alba e do solpor, do luscofusco e da esperanza;
ela e el.
Os mariñeiros
remataron a obra de Deus, limparon as praias, as penas, os acantilados, as rochas, as illas, as areas, e das súas mans marabillosas xurdiron de novo as alosas, os escarapotes, os bois, as lagostas, o lumbrigante, as estrelas de mar, as buguinas, as lapas, os argazos, o peixe-sapo, os camaróns.
Cando as súas mans recollían chapapote ían sementando o mar
e as súas bágoas ateigaron de larvas e de anémonas as ondas
e de gratitude as terras.
Mentres eles, novos Prometeos, sufrindo, nos devolven o mar,
alá lonxe, ó ministro Raj-oil íalle medrando e medrando e medrando o nariz
e os dous presidentes de xoguete, os dous bonecos de pao, facían poucas cousas e dicían moitas que nunca van ter nin esquecemento nin perdón.
Nin perdón nin esquecemento.
Nin perdón nin esquecemento, porque os voitres só se alimentan de preas e do fígado dos titáns
ata que lles retorcen o pescozo.

sábado, 10 de novembro de 2007

Cow-lady



A Coccinella, a mariquitiña, ese animaliño con ás e que voa con Deus. Era eu neno e cando collíamos unha mariquita (en Lugo chamabámoslle así, seica con nome español, aínda que eu creo que tamén é nome galego, de feito, mariquiña e mariquitiña son o mesmo nome. Volverei a isto) poñíamola na man e deixábamos que nos subise polos dedos, como se os contase de un en un. A mariquitiña buscaba un punto alto desde o que poñerse a voar: a xema dun dedo. Dicíamoslle: Voa, voa, —e soprábasmoslle para axudala. Ninguén mataba unha mariquita, aínda que matásemos a case tódolos outros animais (menos as anduriñas, os carrizos, os paporrubios, os arcángeles). A mariquita era de Deus, era boa.
Bouza-Brey dedicou un traballo aos nomes e tradicións da Coccinella en Galicia. Outros, como tal Rielo, tamén recolleron o seu. Moitas das formuliñas que se lle dedicaban aparecen no delicioso libro de Maruxa Barrio e Henrique Harguindey, Lerias e Enredos para os máis pequenos. Pero hai moito máis. Vexamos exemplos e tiremos conclusións.
A Mariquitiña
a) leva moitas veces nome de muller, é unha delicada fémina (no pensar do camponés): Mariquitiña, Xoaniña, Maruxiña, Margarita, Mariposiña, Costureiriña, o mesmo aquí que no resto de Europa; en España, Mariquita, Catalina; na Toscana, Lucia; etc En inglés é cow-lady, ladycow, ladybird, ladybug, ladyfly.
b) é un animal das mulleres: na Alemaña, polo das mulleres, vaca das mulleres.
c) está dedicado á Virxe María: bicho da Virxe (suíza), galiño de María, Jungfrau Marias, (Alemaña), vaca da Virxe (Anglaterra) ou a santa Lucía (a santa da luz)
d) é de Deus: na Galicia, bichiño de Deus, cuquiño de Deus; en Rusia, “Pequena Vaca de Deus”, Boszia Karovka; na Alemaña, paxariño de Deus, cabaliño de Deus, vaca de Deus. En sánscrito era Indragopa, protexida por Indra.
e) está dedicado a outro santo: a san Miguel (Piamonte), a san Nicolás (Sicilia), a san Antón (España). Volveremos sobre isto.
f) é do sol (porque é vermella, e ista é a clave, o sol é o verdadeiro Deus): así se lle di Papasol, Pitasol (a pita do sol), e se lle pide que faga bo tempo: Reichín, Reichín, vai e dille ao teu padrín que mañá faga un día de solín; Papasol, Papasol, dille ao teu pai que mañán faga sol. —Ou mándaselle voar e ir ao sol (sen dúbida a pedirlle bo tempo): Pitasol, Pitasol, ensíname os panos e vaite ao sol (os panos son as ás que leva recollidas)
g) se non é de Deus nin do sol, é do ceo: animaliño do Ceo (Alemaña), e pídeselle que voe ao ceo: Voa, voa, que che hei dar pan e cebola.
h) como é vermello, é substituto do sol e é Rei ou cando menos, é dourado, de ouro: en Galicia, Rei-Rei; en Asturias, Reichín (o pequeño Rei), en Anglaterrra, Golden Knop ou Golden Knob (botón dourado, nó dourado)
i) outros nomes aluden á cor: Cascarrubia, Coccinella (que é escarlata), Aveloiriña.
j) é un polo ou unha pita:. No Piamonte : La galiña d`San Michel Buta j ale e vola al ciel ; en Alemaña, galiño de María, galiño do sol, paxariño do sol, galiño de Ouro; en Galicia, Pitasol, Aveloiriña; en Sicilia, palumedda, pombiña.
k) é unha vaca ou un xato: Boszia Karovka Paleti na niebo bog dat tibié hleba (en ruso, Pequena vaca de Deus, voa ao ceo, Deus darache pan) ¿Qué lle dicíamos nós? : Vola, vola, heiche dar pan e cebola —ou: Cóntame os dedos e vaite con Dios. Na Alemaña: xatiño do sol, vaquiña das mulleres (que a invocaban para ter leite e manteiga); en España, vaca de san Antón, etc
l) é un cabalo: cabaliño de Deus (Alemaña). En Calabria, o escarabello verde dourado, a Cetonia aurata leva, en cambio, o nome de cabalo da Lúa. ¿Casualidade? Non parece.
m) xa que pode facer de intermediario con Deus, ou coa Virxe (ou a Deusa) ou co sol, pode adivinar o tempo. Así se lle chama Adiviñón, Deviñón, Sabiñon, así se lle di: Cascarrubia, Cascarrubia, dime se mañá vai haber sol ou chuvia; —ou: adivina, Adiviñón, se mañá fai sol ou non.
n) xa que é trasunto do sol, algo ten que ver co lume. Dinlle os nenos ingleses: Cow-lady, cow-lady, fly away home your house is all burnt, and your children are gone. E na Alemaña: fuxe, fuxe, que a túa casa arde.

sexta-feira, 9 de novembro de 2007

Bestia tartaruca



Sorpréndense moitos galegos cos nomes que os quelonios teñen no noso idioma. Son nomes moi raros, din, tartaruga e sapoconcho. Cren que son inventos dos filólogos. Ou mellor dito: que o primeiro é invento dos filólogos (en vez de tortuga, “que se dixo sempre”) e o segundo, a ocurrencia incomprensible do pobo, que nos aílla de nomes máis comúns, como galápago (castelán e portugués), tortoise e turtle (inglés), tortue (francés) ou testudo (latín).
Pero non. Tartaruga é tamén o nome común dos quelonios en italiano e en portugués, idioma este no que, ademais, existen formas como galápago, sapo-concho, cágado (!) e camba. E o nome, tartaruga, remítenos inmediatamente ao idioma…grego.
Para os antigos gregos, o Tártaro é unha rexión dos Infernos (ou sexa, do que está abaixo), a máis fonda e máis afastada, a que está debaixo mesmo dos Infernos propiamente ditos. Lugar de reclusión dos cíclopes, que despois foron liberados por Zeus en persoa na súa xigantomaquia, ou sexa, na loita contra os titáns e os xigantes. Lugar ao que os xigantes (Ticio, Tántalo, Ixión, Sísifo) foron condenados e cárcere onde sufren tormentos terribles (que nesta xeografía do espanto os cristiáns tiveron mestres clásicos). Espazo polo que corre o Flexetonte (río no que as augas ferven).
Queda claro: o Tártaro está debaixo e nel practícase a tortura. E din algúns que a causa da fealdade e repugnante aspecto da tartaruga (aspecto que lembra a vellez, a secura, a decrepitude, o estraño e diferente) creron os gregos que só podía proceder dun lugar remoto e inaccesible: do Tártaro. Calquera que vise as imaxes das pequenas tartarugas saíndo do fango ou da area, directamente do interior da terra (imaxes ás que todos estamos afeitos pola televisión) comprenderá a causa. Por iso lle chamaron tartaroukhos. (Isto é, habitante do Inferno). E os romanos, tartarucus, Bestia tartaruca, besta do Tártaro. Despois veu o cristianismo, e os habitantes do inferno pasaron a ser demos. Logo tartaruga=demo.
Claudio Eliano di: “Tamén as tartarugas proveñen de Libia. O seu aspecto é horrendo, viven na montaña e a súa caparaza pódese usar para facer liras”. Engadamos que o deserto de Libia é un trasunto do Tártaro, que máis abaixo comprenderemos a súa relación coas montañas e que de tartaruga era a lira de Orfeo, quen baixou…ao Tártaro. De feito o nome de Libia procede dunha deusa Libysa ou Libitina, que é o mesmo que Proserpina. Os servicios libitinarios eran os de pompas fúnebres.
Fagamos un inciso sobre os cíclopes. En galego son chamados olláparos ou ollapíns, ojancos ou ojáncanos en castelán, olharapos en portugués, Tártaro ou Torto en vasco. Neste nome do cíclope vasco recoñecemos a orixe infernal desta caste de ogros (Ogro, orco: o propio inferno) e de paso vemos como da forma tarta se pasa á forma torto. Ademais outras dúas cousas. A primeira que o nome torto pode parecer transparente (torto, que só ten un ollo), pero como sabemos os galegos torto é tamén o que non está dereito, o que se torce, o que é curvado. Como un ollo só no medio da fronte, enorme, xigantesco. Coma unha cuncha de tartaruga. Como tal, o que está combado, cambado. Camba é un nome de tartaruga brasileira. A segunda, que hai un ogro húngaro que se chama, precisamente, Tártaro, e que ten cabeza de can. Mais os cíclopes tiñan cans, os olláparos e ojancos teñen cans e Tártaro vai sempre acompañado pola súa mascota, o Olano, que ten cabeza de can.
Mais, será esa (a fealdade, a rareza) a verdadeira razón de que o sapoconcho sexa a Bestia tartaruca?
Os hindús teñen unha epopea, a Kûrma Purâna, na que se narra que Vishnú se encarna en tartaruga. Non existe aínda a terra e o mar non ten fondo. Para axitar ese mar de leite primixenio baixa a tartaruga divina e cos seus movementos crea a ambrosía, da que procedemos todas as criaturas. O mar de leite bateuse coa montaña mandara (ás veces chamada monte meru) e a tartaruga serviulle de apoio, termouna. Na concepción india o mundo descansa sobre unha tartaruga, que é o que está máis abaixo de todo: no tártaro.
¿Observou xa o lector que esta tartaruga é o mesmo Leviatán? ¿Observou que é a balea primordial? Que é a balea de Simbad e de San Barandán?
Pois ben: a montaña mandara e a tartaruga chegaron a fundirse, a confundirse. Porque manda siñifica lento, preguiceiro, ebrio, tardío, convexo, curvo, coxo. Así, a propia terra que sae das augas, coma unha illa, é chamada en sánscrito Kûrma, ou sexa, tartaruga. Di Chocod que a tartaruga primordial ten a cuncha redonda por riba para representar o ceo e cuadrada por debaixo para representar a terra. É sabido que as lebres simbolizan a Lúa. Se as tartarugas simbolizan a Terra, que vén sendo a carreira da lebre e a tartaruga?
Polo visto, os galegos non somos tan raros: o nome da tartaruga é o lóxico. E si noutros idiomas europeos se pasou da forma tart á forma tort tampouco é tan estraño. Os españois teñen as formas torta e tarta con siñificados disímiles, aínda que conectados. Por certo, torta debe facer referencia á súa forma curvada. Non é un toro unha rabanda redonda? E a tortuga, non é curvada? Será esa a razón do cambio tartaruga-tortuga, que esta segunda forma reforza o senso de “torto, torcido, curvo”… O sánscrito kûrma parece relacionarse co latín curvus… Penso que o cambio se deu a través da forma occitana tartuga, que pasou ao francés como tortue e de aí ao inglés, e ao catalán e español como tortuga. E a tortura, terá que ver co nome do Tártaro, co retorto, co tortuoso, co torvo, cos tormentos e as tormentas, coas tartarugas? E se Lewis Carroll, cando fixo o xogo de palabras tartaruga-tortura (turtle-torture) en realidade non fixo un xogo de palabras?
Cando as píntegas e os sapos se volven vellos van perdendo o seu veleno, vanlles saíndo conchas no lombo e na barriga, as conchas fusiónanse nunha soa e convírtense en sapoconchos. Pero como a conversión se fai a paso de tartaruga, ninguén conseguiu vela.
Pertence este texto ao libro “Cando os animais falaban”, no que se reúnen moitos mitos galegos. Este é un máis. Pero é un mito que trata de explicar a orixe dun nome, o do sapoconcho (en portugués, sapo-concho): un sapo con cunchas, así de fácil.
Somos moi raros os galegos? De onde sacaríamos tal cousa? (Sendo mito común a galegos e portugueses, debe ser vello, anterior ao Rei García, le petit roi de la Galice). Como de vello?
Vimos no anterior artigo que a tartaruga é unha besta infernal. Semellar, seméllase ben a un sapo con cunchas, non se pode negar. Semellar, seméllase. E que hai do sapo?
En alemán chámase kröte, en italiano rospo, en español escuerzo (e sapo), en francés crapaud, en catalán gripau. Todos estes nomes deben ter relación. A pouco que un se fixe, téñena. Deben estar relacionados co croar. Pero sapo non. De onde vén sapo? É onomatopea. Mais onomatopea polo son que fai ao caer na charca. Sap! En latín era Bufo. E que se conta del?
Que é un becho demoníaco, infernal. Que é velenoso, que se che mexa hanche caer os dedos, ou os ollos, que te deixa cego, que o mexacan, que é o seu mexo, fai que che saian, alá onde che toca, unhas verrugas con forma de sapo, que ten aire de sapo, alento de sapo, que fascina coa ollada, que é unha das formas das bruxas, dos demoños, do demo mesmo, que se se lle dá pan a un sapo é moito pecado e que ademais son os nenos da meigas: nacen do parto das meigas despois de que copulen co demo. Tamén nacen das gotas de chuvia no verán. A graxa do sapo forma parte do cacho das bruxas. É un elemento indispensable para facer maleficios: se metemos o nome dunha persoa escrito nun papel na boca dun sapo, esa persoa acaba por morrer consumida. Se empalamos un sapo ao sol pensando nunca persoa, a persoa morre co sapo, se lle damos a mamar ao sapo roupa de alguén, ese Alguén anda rabioso e non sabe por que, etc. E se un sapo incuba un ovo de galo (¡) nace un basilisco, a máis terrible fera concebible. En suma, o sapo é o máis velenoso e infernal dos animais. Vén do mesmo inferno. Como a tartaruga.
Pero só en Galicia? Desde logo que non. Na Toscana o sapo é batto, e así din: Batta, gragna, il figlio dil re che poco ti ama… (Sapa, saraiba, o fillo do rei que non te ama…), relacionando o sapo co pedrizo (e de paso coas rás, granotas en catalán, grenouilles en francés. Os nomes da rá son onomatopeicos. As rás croan. O granizo e a chuvia son cousa súa). En Sicilia o sapo trae sorte- Hai que coller un e telo na casa, preso. (Como aquí os grilos, que xa expliquei noutro artigo que son demachiños. Tamén o son os sapos). Aliméntano con pan e viño (Ou sexa, practican a maxia negra e dánlle os alimentos de Cristo, xustamente o que en Galicia é sacrilexio), porque lle teñen medo, xa que son “xenios incomprendidos” que poden vir de noite e cegarte co seu mexo. En Alemaña existe a mesma idea, mais con respecto á salamántiga, a pinchorra.
E como un principio da medicina popular é que as enfermedades se curan co seu axente causante, para evitar a peste levábanse sapos secos nas axilas, en Alemaña, e sapos vivos colgados do peito, en Galicia, contra os malpartos. Máis tarde pasouse ao símbolos, os acibeches chamados sapos e as pedras bufonitas. E claro, xa que sapos e píntegas son en realidade larvas de sapoconcho, en Plinio o antídoto do veleno de sapos e pinchorras é o caldo de tartaruga. Di Cirlot que o sapo é “o aspecto inverso e infernal da rá”. Claudio Eliano (Historia dos animais, libro XVII, 12) di que é letal na bebida e de “contemplación nociva”: “Un destino similar (a morte) acontece a quen olla un sapo. O home que vexa este animal e o olle en fite advertirá que o sapo, segundo o que lle dicta a súa propia caste, volve tamén unha ollada fixa e, ao tempo, bota un hálito natural para el e pernicioso para a pel humana; así que o home pónse pálido, ata o punto de que quen non o coñeza pensa que está vendo un doente.”
Pois ben, se a tartaruga vén do inferno e o sapo tamén e se se parecen, será que son o mesmo, xa que simbolizan o mesmo. Son animais ctónicos e apegados á terra. “O sapo come terra e bebe as gotas do orballo. E queda vivo enterrado na terra, mesmo no medio das pedras, no medio dos torrós, dun ano para outro. E, ao chegar o bo tempo, sae literalmente da terra. Como as tartarugas pequenas.
O sapo é un animal inmundo, ou sexa, vén do mundus, do inframundo. É a mesma terra. E bebe orballo porque o orballo vén da lúa. Así pois a tartaruga e o sapo, aínda sendo animais “acuáticos”, simbolizan a terra. A rá e a lebre simbolizan a lúa.
Somos raros? Non tanto. Xa dixen que o nome alemán do sapo é kröte. E o da tartaruga? Schildkröte: sapo con escudo.
E os cágados? En galego son as larvas dos anuros, vale decir, de rás e sapos. En portugués, moi ao contrario, son as tartarugas de auga doce, os galápagos, sapo-conchos. Como é isto? Moi fácil: o sapo e a tartaruga son o mesmo animal.
Como se chama logo en portugués a larva da rá? Evidente: cabeçote. Como en Lugo: cabezolo. O cal me produce outra dúbida, pois é claro que o nome latino da bestia tartaruca, testudo, ten relación con cabeza, testa. Non? –Aínda que isto sexa polas cunchas, testa, tixolos, tellas, e a cabeza estea protexida polos ósos do cranio, un verdadeiro escudo, testudo.
E, tirando do fío, na Fonsagrada chámanlle cácabo….ao alevín da troita. O da rá é cullarapo. En fin, o extraño nome da larva en castelán, renacuajo non é tan misterioso como parece: rana-cágado, renacuajo. Máis misterioso semella de entrada que os dicionarios galegos fagan vir cágado do prerromano calaccapu e os portugueses do latino cacitu. Mais o de calaccapu cadra ben: caída do l intervocálico, fusión dos ás, caácapo, cácado, cágado (e cácabo). Calaccapu ata se asemella (e moito) a cullarapo. E por riba é trivial que galápago perde o seu misterio: galápago, calaccapu.
Resulta que galápago e cágado son a mesma palabra! Os portugueses teñen razón: primeiro foi o nome da tartaruga e só despois pasou a designar a larva do sapo (e da rá).