Bestia tartaruca

Sorpréndense moitos galegos cos nomes que os quelonios teñen no noso idioma. Son nomes moi raros, din, tartaruga e sapoconcho. Cren que son inventos dos filólogos. Ou mellor dito: que o primeiro é invento dos filólogos (en vez de tortuga, “que se dixo sempre”) e o segundo, a ocurrencia incomprensible do pobo, que nos aílla de nomes máis comúns, como galápago (castelán e portugués), tortoise e turtle (inglés), tortue (francés) ou testudo (latín).
Pero non. Tartaruga é tamén o nome común dos quelonios en italiano e en portugués, idioma este no que, ademais, existen formas como galápago, sapo-concho, cágado (!) e camba. E o nome, tartaruga, remítenos inmediatamente ao idioma…grego.
Para os antigos gregos, o Tártaro é unha rexión dos Infernos (ou sexa, do que está abaixo), a máis fonda e máis afastada, a que está debaixo mesmo dos Infernos propiamente ditos. Lugar de reclusión dos cíclopes, que despois foron liberados por Zeus en persoa na súa xigantomaquia, ou sexa, na loita contra os titáns e os xigantes. Lugar ao que os xigantes (Ticio, Tántalo, Ixión, Sísifo) foron condenados e cárcere onde sufren tormentos terribles (que nesta xeografía do espanto os cristiáns tiveron mestres clásicos). Espazo polo que corre o Flexetonte (río no que as augas ferven).
Queda claro: o Tártaro está debaixo e nel practícase a tortura. E din algúns que a causa da fealdade e repugnante aspecto da tartaruga (aspecto que lembra a vellez, a secura, a decrepitude, o estraño e diferente) creron os gregos que só podía proceder dun lugar remoto e inaccesible: do Tártaro. Calquera que vise as imaxes das pequenas tartarugas saíndo do fango ou da area, directamente do interior da terra (imaxes ás que todos estamos afeitos pola televisión) comprenderá a causa. Por iso lle chamaron tartaroukhos. (Isto é, habitante do Inferno). E os romanos, tartarucus, Bestia tartaruca, besta do Tártaro. Despois veu o cristianismo, e os habitantes do inferno pasaron a ser demos. Logo tartaruga=demo.
Claudio Eliano di: “Tamén as tartarugas proveñen de Libia. O seu aspecto é horrendo, viven na montaña e a súa caparaza pódese usar para facer liras”. Engadamos que o deserto de Libia é un trasunto do Tártaro, que máis abaixo comprenderemos a súa relación coas montañas e que de tartaruga era a lira de Orfeo, quen baixou…ao Tártaro. De feito o nome de Libia procede dunha deusa Libysa ou Libitina, que é o mesmo que Proserpina. Os servicios libitinarios eran os de pompas fúnebres.
Fagamos un inciso sobre os cíclopes. En galego son chamados olláparos ou ollapíns, ojancos ou ojáncanos en castelán, olharapos en portugués, Tártaro ou Torto en vasco. Neste nome do cíclope vasco recoñecemos a orixe infernal desta caste de ogros (Ogro, orco: o propio inferno) e de paso vemos como da forma tarta se pasa á forma torto. Ademais outras dúas cousas. A primeira que o nome torto pode parecer transparente (torto, que só ten un ollo), pero como sabemos os galegos torto é tamén o que non está dereito, o que se torce, o que é curvado. Como un ollo só no medio da fronte, enorme, xigantesco. Coma unha cuncha de tartaruga. Como tal, o que está combado, cambado. Camba é un nome de tartaruga brasileira. A segunda, que hai un ogro húngaro que se chama, precisamente, Tártaro, e que ten cabeza de can. Mais os cíclopes tiñan cans, os olláparos e ojancos teñen cans e Tártaro vai sempre acompañado pola súa mascota, o Olano, que ten cabeza de can.
Mais, será esa (a fealdade, a rareza) a verdadeira razón de que o sapoconcho sexa a Bestia tartaruca?
Os hindús teñen unha epopea, a Kûrma Purâna, na que se narra que Vishnú se encarna en tartaruga. Non existe aínda a terra e o mar non ten fondo. Para axitar ese mar de leite primixenio baixa a tartaruga divina e cos seus movementos crea a ambrosía, da que procedemos todas as criaturas. O mar de leite bateuse coa montaña mandara (ás veces chamada monte meru) e a tartaruga serviulle de apoio, termouna. Na concepción india o mundo descansa sobre unha tartaruga, que é o que está máis abaixo de todo: no tártaro.
¿Observou xa o lector que esta tartaruga é o mesmo Leviatán? ¿Observou que é a balea primordial? Que é a balea de Simbad e de San Barandán?
Pois ben: a montaña mandara e a tartaruga chegaron a fundirse, a confundirse. Porque manda siñifica lento, preguiceiro, ebrio, tardío, convexo, curvo, coxo. Así, a propia terra que sae das augas, coma unha illa, é chamada en sánscrito Kûrma, ou sexa, tartaruga. Di Chocod que a tartaruga primordial ten a cuncha redonda por riba para representar o ceo e cuadrada por debaixo para representar a terra. É sabido que as lebres simbolizan a Lúa. Se as tartarugas simbolizan a Terra, que vén sendo a carreira da lebre e a tartaruga?
Polo visto, os galegos non somos tan raros: o nome da tartaruga é o lóxico. E si noutros idiomas europeos se pasou da forma tart á forma tort tampouco é tan estraño. Os españois teñen as formas torta e tarta con siñificados disímiles, aínda que conectados. Por certo, torta debe facer referencia á súa forma curvada. Non é un toro unha rabanda redonda? E a tortuga, non é curvada? Será esa a razón do cambio tartaruga-tortuga, que esta segunda forma reforza o senso de “torto, torcido, curvo”… O sánscrito kûrma parece relacionarse co latín curvus… Penso que o cambio se deu a través da forma occitana tartuga, que pasou ao francés como tortue e de aí ao inglés, e ao catalán e español como tortuga. E a tortura, terá que ver co nome do Tártaro, co retorto, co tortuoso, co torvo, cos tormentos e as tormentas, coas tartarugas? E se Lewis Carroll, cando fixo o xogo de palabras tartaruga-tortura (turtle-torture) en realidade non fixo un xogo de palabras?
Cando as píntegas e os sapos se volven vellos van perdendo o seu veleno, vanlles saíndo conchas no lombo e na barriga, as conchas fusiónanse nunha soa e convírtense en sapoconchos. Pero como a conversión se fai a paso de tartaruga, ninguén conseguiu vela.
Pertence este texto ao libro “Cando os animais falaban”, no que se reúnen moitos mitos galegos. Este é un máis. Pero é un mito que trata de explicar a orixe dun nome, o do sapoconcho (en portugués, sapo-concho): un sapo con cunchas, así de fácil.
Somos moi raros os galegos? De onde sacaríamos tal cousa? (Sendo mito común a galegos e portugueses, debe ser vello, anterior ao Rei García, le petit roi de la Galice). Como de vello?
Vimos no anterior artigo que a tartaruga é unha besta infernal. Semellar, seméllase ben a un sapo con cunchas, non se pode negar. Semellar, seméllase. E que hai do sapo?
En alemán chámase kröte, en italiano rospo, en español escuerzo (e sapo), en francés crapaud, en catalán gripau. Todos estes nomes deben ter relación. A pouco que un se fixe, téñena. Deben estar relacionados co croar. Pero sapo non. De onde vén sapo? É onomatopea. Mais onomatopea polo son que fai ao caer na charca. Sap! En latín era Bufo. E que se conta del?
Que é un becho demoníaco, infernal. Que é velenoso, que se che mexa hanche caer os dedos, ou os ollos, que te deixa cego, que o mexacan, que é o seu mexo, fai que che saian, alá onde che toca, unhas verrugas con forma de sapo, que ten aire de sapo, alento de sapo, que fascina coa ollada, que é unha das formas das bruxas, dos demoños, do demo mesmo, que se se lle dá pan a un sapo é moito pecado e que ademais son os nenos da meigas: nacen do parto das meigas despois de que copulen co demo. Tamén nacen das gotas de chuvia no verán. A graxa do sapo forma parte do cacho das bruxas. É un elemento indispensable para facer maleficios: se metemos o nome dunha persoa escrito nun papel na boca dun sapo, esa persoa acaba por morrer consumida. Se empalamos un sapo ao sol pensando nunca persoa, a persoa morre co sapo, se lle damos a mamar ao sapo roupa de alguén, ese Alguén anda rabioso e non sabe por que, etc. E se un sapo incuba un ovo de galo (¡) nace un basilisco, a máis terrible fera concebible. En suma, o sapo é o máis velenoso e infernal dos animais. Vén do mesmo inferno. Como a tartaruga.
Pero só en Galicia? Desde logo que non. Na Toscana o sapo é batto, e así din: Batta, gragna, il figlio dil re che poco ti ama… (Sapa, saraiba, o fillo do rei que non te ama…), relacionando o sapo co pedrizo (e de paso coas rás, granotas en catalán, grenouilles en francés. Os nomes da rá son onomatopeicos. As rás croan. O granizo e a chuvia son cousa súa). En Sicilia o sapo trae sorte- Hai que coller un e telo na casa, preso. (Como aquí os grilos, que xa expliquei noutro artigo que son demachiños. Tamén o son os sapos). Aliméntano con pan e viño (Ou sexa, practican a maxia negra e dánlle os alimentos de Cristo, xustamente o que en Galicia é sacrilexio), porque lle teñen medo, xa que son “xenios incomprendidos” que poden vir de noite e cegarte co seu mexo. En Alemaña existe a mesma idea, mais con respecto á salamántiga, a pinchorra.
E como un principio da medicina popular é que as enfermedades se curan co seu axente causante, para evitar a peste levábanse sapos secos nas axilas, en Alemaña, e sapos vivos colgados do peito, en Galicia, contra os malpartos. Máis tarde pasouse ao símbolos, os acibeches chamados sapos e as pedras bufonitas. E claro, xa que sapos e píntegas son en realidade larvas de sapoconcho, en Plinio o antídoto do veleno de sapos e pinchorras é o caldo de tartaruga. Di Cirlot que o sapo é “o aspecto inverso e infernal da rá”. Claudio Eliano (Historia dos animais, libro XVII, 12) di que é letal na bebida e de “contemplación nociva”: “Un destino similar (a morte) acontece a quen olla un sapo. O home que vexa este animal e o olle en fite advertirá que o sapo, segundo o que lle dicta a súa propia caste, volve tamén unha ollada fixa e, ao tempo, bota un hálito natural para el e pernicioso para a pel humana; así que o home pónse pálido, ata o punto de que quen non o coñeza pensa que está vendo un doente.”
Pois ben, se a tartaruga vén do inferno e o sapo tamén e se se parecen, será que son o mesmo, xa que simbolizan o mesmo. Son animais ctónicos e apegados á terra. “O sapo come terra e bebe as gotas do orballo. E queda vivo enterrado na terra, mesmo no medio das pedras, no medio dos torrós, dun ano para outro. E, ao chegar o bo tempo, sae literalmente da terra. Como as tartarugas pequenas.
O sapo é un animal inmundo, ou sexa, vén do mundus, do inframundo. É a mesma terra. E bebe orballo porque o orballo vén da lúa. Así pois a tartaruga e o sapo, aínda sendo animais “acuáticos”, simbolizan a terra. A rá e a lebre simbolizan a lúa.
Somos raros? Non tanto. Xa dixen que o nome alemán do sapo é kröte. E o da tartaruga? Schildkröte: sapo con escudo.
E os cágados? En galego son as larvas dos anuros, vale decir, de rás e sapos. En portugués, moi ao contrario, son as tartarugas de auga doce, os galápagos, sapo-conchos. Como é isto? Moi fácil: o sapo e a tartaruga son o mesmo animal.
Como se chama logo en portugués a larva da rá? Evidente: cabeçote. Como en Lugo: cabezolo. O cal me produce outra dúbida, pois é claro que o nome latino da bestia tartaruca, testudo, ten relación con cabeza, testa. Non? –Aínda que isto sexa polas cunchas, testa, tixolos, tellas, e a cabeza estea protexida polos ósos do cranio, un verdadeiro escudo, testudo.
E, tirando do fío, na Fonsagrada chámanlle cácabo….ao alevín da troita. O da rá é cullarapo. En fin, o extraño nome da larva en castelán, renacuajo non é tan misterioso como parece: rana-cágado, renacuajo. Máis misterioso semella de entrada que os dicionarios galegos fagan vir cágado do prerromano calaccapu e os portugueses do latino cacitu. Mais o de calaccapu cadra ben: caída do l intervocálico, fusión dos ás, caácapo, cácado, cágado (e cácabo). Calaccapu ata se asemella (e moito) a cullarapo. E por riba é trivial que galápago perde o seu misterio: galápago, calaccapu.
Resulta que galápago e cágado son a mesma palabra! Os portugueses teñen razón: primeiro foi o nome da tartaruga e só despois pasou a designar a larva do sapo (e da rá).