INCERTOS

Varios espellismos poden desorientarnos ao lermos este libro. Varios espellismos, ou tentacións. Unha, a de supormos, xa que se trata do primeiro libro de relatos do autor, que é o libro dun nóvel. Porén, xa na segunda páxina decatámonos do noso erro. O autor ten oficio e sabe narrar. Se non nolo din, nunca aceptaríamos que é unha opera prima: a habelencia na creación de atmosferas, o tratamento da frase, a construcción dos personaxes fannos crer o contrario. O segundo espellismo é o de crer que estamos fronte a unha obra do xénero fantástico. En puridade, non é así. Unha boa mada de relatos está máis ben no ronsel de Edgar Poe, do Cortázar de Casa tomada ou de Rafael Dieste ca no de Lovecraft, Borges ou Fole. Trátase da literatura dos límites, da literatura do estraño ou dunha caste de realismo mutado. Xa o primeiro relato, Advertencia, avisa no seu título e no seu contido do que podemos agardar: a omnipresente sensación de estrañeza en estado puro, de que debaixo desta aparente realidade hai outra, de que a orde é só superficie, irrealidade. Unha vella toupa esburaca os cimentos e está a piques de causar un terremoto. O certo, o único verdadeiro, é a incerteza.
Un novo espellismo provén aínda do uso da linguaxe. Lin nunha crítica que estes relatos estaban próximos á literatura oral. Non hai tal cousa: os personaxes falan cando están falando, iso si, porque están vivos, e falan como falamos as persoas. Dobao utiliza claves e termos da lingua coloquial, mais non hai ningunha (agás unha que creo observar e que se refire ás historias de abducidos) connivencia coa narrativa oral; nin nos modos nin nos temas nin nas estructuras. Ademais, a lingua está depuradísima e débese agradecer o coidado, fronte á espantosa moda do galego pobre que outros teñen a gala.
Advertencia é, pois, un relato de estrañamento. Trasmonte, un de pantasmas que non me atrevo a calificar de fantástico. O estupendo relato chamado Eu non era, para min o mellor, dálle a volta á lenda urbana, ao mito das abducións, é unha historia de outredade, de desdobramento, de confusión, que nos produce non só estrañeza e incerteza, senón mesmo terror e desacougo. Con inagardada sorpresa final, é un conto clásico e anovador, que non cadra lonxe da ciencia ficción nin da realidade máis cotiá e máis real, un relato onírico, escrito cunha técnica que imita as disrupcións do soño.
Os relatos Pola memoria do teu pai, Non somos nada e O rostro da muller de Aldrei están máis apegados ao realismo, pero son igualmente incertos, porque é incerto o comportamemnto sexual ou ético dos personaxes, confuso, indefinido. Quédalle ao lector o labor de posicionarse. Pola memoria do teu pai remite a un certo Ferrín, a un Ferrín grande, non só no tema, senón na claridade da posición ideolóxica e no orgullo, non disimulado, que temos os que nos sabemos dun determinado bando, e hai que dicilo moi claro. O rostro da muller de Aldrei constitúe unha aguda reflexión sobre o eu, sobre a literatura e sobre a creación. Círculo vicioso é, tal vez, un relato fantástico. Mais ao lelo decátome de todos os relatos poden ser tamén lidos como alegorías, sospeito que poden ser alegorías, magníficas alegorías como as de Hawthorne ou Wells. Pero non. Trátase só dun compoñente máis a ter en conta, un segundo , ou terceiro nivel na lectura: representacións do mundo feitas con mala hostia, representacións que queren desenmascarar a realidade impostada.
O espello provócame unha manchea de reflexións que non se refiren só a el, senón ao conxunto da obra: está moi ben escrito, conecta co “nouveau roman” e coa “nova narrativa galega”, conecta co tema do espello, presente no relato anterior e tan característico de Méndez Ferrín, dálle valor, coa repetición e o decurso lento, ao cotián, ás cousas, aos movementos mínimos, que repetidos e ollados desde outro punto de vista, son outra cousa; o automatismo imbrica o superficial e inxértao nas profundidades máis fondas da alma humana; o cotián, o repetido fanse imprescindibles para navegar pola incerteza: nun mundo que cambia vertixinosamente, que se derruba: os movementos, os costumes, son todo o que nos queda; trátase a cuestión do sexo, moi presente tamén na obra, a das identidades, a do homoerotismo; o cambio no punto de vista pon en relación este relato co titulado Eu non era e non debe ser por casualidade.
A trabe de alcatrán é en parte resultado do enxurrada de petróleo de hai uns anos. A pesar da néboa e das dúas secuencias temporais (o tratamento do tempo é outro dos méritos deste libro), é un relato realista que transcende a maré negra e usa unha peculiar pedagoxía política. Valor de producción, sempre apegada á realidade, neste caso da ribeira, é unha metáfora da soidade e da destrucción. Conto de pantasmas no que nos queda a dúbida de se hai pantasma, e iso é o bo, é unha historia tremenda de saudade dun mundo precapitalista en extinción. De paso, Antón, se cadra Freud tería algo que dicirche: o estraño papel dos cineastas daría para unha revisión freudiana.
O libro que nunca lin, reflexión sobre o escritor máis ca sobre a literatura, discusión moi ben resolta sobre se hai que volver contar as historias, é unha versión do mellor Borges, o do outro, e un relato, se cadra o único, autenticamente fantástico. Versión de Borges, dixen , pero non, porque en Borges non está o inferno, que non son os outros, senón nós mesmos.
A desconcertente derradeira lección incide nas reflexións sobre a literatura, sobre o submundo da cultura galega, sobre o pensamento en si, e as voltas que dá, e como constrúe mundo ficticios ou reais, e sobre esto mesmo que estamos facendo agora, as presentacións de libros, incluíndo o que imos facer despois: tomar uns viños.
Por fin, A encrucillada é de novo un relato pedagóxico sobre os entrecruzamentos das secuencias temporais paralelas e sobre a responsabilidade que cada un ten nos camiños que escolle. Repito o que antes dixen: Unha vella toupa esburaca os cimentos e está a piques de causar un terremoto. O certo, o único verdadeiro, é a incerteza.