Nomes de Lugo

Nomes de Lugo desaparecidos, en desuso ou en perigo de extinción:
Corredoira da Vella da Manta, O Castiñeiro, A Chousa. As Chanquiñas, O Chapuzón, O Cagarrón, O Campo das Cagallas, Río dos Sapos, Rúa da Cañería, O Boquete, O Carballal, Rúa do Sol, Rúa do Cuartel, Carril do Gato Mouro, Porta do Poxigo, Campo da Forca, Barrio do Paxaro, Torres do Conde, Colexio das Orfas, Carril da Ramella, O Frontón, A Mina, Domingo Tallo, Carril das Margaridas, Rúa da Liberdade, Carril das Ferrerías, Praza do Carboeiro, Corredoira das Campás, Volta da Viña, Paseo da Tolda, Barranco de Friás, Fingoi de Abaixo, Areeiras de Magoi, Campo da Feira, Porta Toldá, Camiño Vello, Camiño Novo, Quinteiro do Carme, Paseo dos Coengos, Rúa Pita, Rúa das Nóreas, O Garañón, Hortas do Lopo, Costa da Barxiela, Cortiña das Estantigas, Praciña da Herba, Praza do Cárcere, Agro do Rolo, Alameda, Cantón, Rúa Travesa, Batitales, Praza da Pinguela, Os Tilos…
Nomes desprazados ou minimizados:
Garabolos, Colexio Paradai, Os Miñóns, Acea de Olga, Augas Férreas, Fingoi, Magoi, Rúa do Carboeiro, Caiñós…
Nomes afortunadamente conservados:
Rinconada do Miño, Tinería, Porta Miñá, Porta Nova, Porta Falsa, Porta da Estación, Rúa do Conde, Lamas de Prado, Rúa do Prado, A Piringalla, Albeiros, A Garaballa, O Ceao, Casas Baratas, Rúa do Conde, Canella do Hospital, San Domingos, Rúa Nova, Carril dos Fornos, Praza do Campo, Rúa dos Cregos, Rúa dos Gardas, Casás, Paradai, Ponte Romai, Recatelo, San Roque, Paxariños, Rúa da Cruz, San Pedro, San Xillao, Camiño de Pipín, Acea do Rei Chiquito, Rato, Fervedoira, Galegos, O Piteiro, Cimadevila, Chanca, Gándaras de Piñeiro, A Mosqueira, Regueiro dos Hortos, Quinta de Pérez, Rúa das Hortas, Carril das Flores, Xuíz, Carril do Xuicio, Carril dos Indios, Rúa Falcón, Fonte dos Ranchos, Catasol, Rampa de Claudio López, O Portiño, Rúa da Zarra, Rúa da Bouza, A Cheda, A Tolda, Campo Castelo, Porta do Castelo…
Nomes recuperados:
Carril das Estantigas

Lean

O que non sabe é como o que non ve, di o saber popular, e peor que o que non ve, pois os cegos len, afortunadamente, con modernos métodos que lles permiten acceder ao coñecemento, e o coñecemento, a información, éo todo. Cegos eran Homero e Borges, case cego Sábato. Pero os libros foron os seus ollos, permitíronlles ver o que hai e mesmo o que non hai. Cada libro é como un par de ollos que se abren nun novo mundo. O lector crea ese mundo cada vez que abre o tomo e se pon a ler. Hai que dicir agora: o que non sabe é como o que non le.
Falase moito da realidade virtual. Porén a realidade virtual existiu sempre. Mesmo antes que os libros, na literatura oral. ¿Ou logo non vivimos as vidas dos demais, non imos buscar o Tesouro con Long Jonh Silver, non nos acusa o Corazón Delator e non tememos a quen Agarda no Umbral?
Fáganme caso, lean. Ler é moi divertido. Hai xentes, estrañamente, que pensan que ler é aburrido. Están errados. Outros cren que hai que moderarse na lectura. Teño oído decir: É que o meu fillo le demasiado, é que se vai poñer tolo! Non o crean. Ler é a única droga que non mata, nin dana, nin afecta o cerebro, o máximo que pode pasar é que teñamos que usar gafas, se lemos moitos libros e libros coa letra moi pequena. Don Quixote non estaba nada tolo: vía os muíños e ademais vía os xigantes. Hai que non quere ver máis lonxe do narís. O que non sabe é como o que non le. Na tradición oral galega existen uns personaxes que son os traslidos. Ou sexa: o que se pasaron lendo e estudiando e quedaron “tocados” e sempre andan nas nubes. Pero ollen: eses traslidos andan literalmente nas nubes. Son Nubeiros. Magos tremendos que dirixen as treboadas, coñecen grandes segredos, controlan os tronos, viaxan sobre as nubes e moito máis. Quen non quere ser un traslido?
Noutras ocasións teño oído dicir que os rapaces (e, naturalmente, as rapazas) que len moito, aínda que sexan estudiosos, obteñen peores resultados que os que, sendo igualmente estudiosos, len algo menos. E dinme que pode ser por dúas razóns: unha, que teñen máis imaxinación e andan nas nubes (ou sexa, que certamente son nubeiros), outra, que, en realidade, dedican menos tempo a estudiar ou a pensar nos estudios, pois a lectura acaba sendo un adversario dos estudios e ambas cousas compiten polo pouco tempo que hai na sociedade actual. En canto ao primeiro, que hai mellor cá imaxinación? Nada. Pregúntenlle aos profesores se queren estudiantes imaxinativos. Verán a resposta. E en canto ao segundo, os mozos teñen tempo para todo. Lémbranse de cando eran novos? E, se non o tivesen, o que hai que facer será estudiar un algo menos, e ler algo, saír un pouco, facer algún deporte. Como dicía Arsenio, non todo vai ser fútbol, digo, non todo vai ser estudio. E ademais, ler é sanísimo, ningún estudio forma tanto como a lectura, ambas cousas son compatibles, e hai que lles preguntar aos profesores de calquera idioma, pero tamén aos de calquera asignatura de letras ou de ciencias, se ler é bo ou non, e se se nota ou non a enorme diferencia entre os alumnos que len e os que non.
Ler é o único vicio que constitúe unha virtude. Déanlle ás á súa imaxinación, porque a min a miña aprendeume que un libro pódese ler e pódese desler. Se un le un libro e o esquece é como cando vén unha enchenta do río, a terra cúbrese, anéganse os prados, e cando as augas se retiran, deixan a lama fértil. A herba que medra a cachón nin lembra que estivo mergullada, pero sobe máis ca nunca, máis ca nunca asubía. Se un le un libro e o lembra, entra nas vidas dos demáis, aprende, goza, imaxina, vive. Se les o libro dun morto, fas maxia verdadeira, porque falas con el. Falar cos mortos é cousa de bruxos. Os que lemos libros somos bruxos.
Se les o libro dun amigo distante, rompes co tempo e co espacio e poste ao seu lado. Maxia auténtica, como non hai outra. Se les o libro dun descoñecido, deixa de ser descoñecido. Soñades xuntos e facedes o libro a medias. Se les un libro podes subir ás nubes, voar sen ás, pasear cos vampiros baixo a lúa, vestir a pel do lobo, ir nas gavela cos bandoleiros, subir a unha torre usando de escaleira os cabelos dunha moza, matar un xigante, falar cos caníbales, navegar á illa do tesouro, conxurar un mouro, abrir as penas, saber segredos, descabalgar nubeiros, contarlle un conto ao teu avó, visitar os cousos do lobo e os cavorcos do xabarín, correr baixo a neve polvoriña, instaurar a república galega e o comunismo.
Se desles un libro baixas das nubes, pechas as augas, zarras as penas do tesouro, enches o cuarto de bruxas, chamas pola escuridade e as sombras decapitadas dos cans saltan os valados, achegándose. Se queiman un libro saen del luces de cores. O libro non morre de todo. Está cheo de trasnos que buscan outra casa. A lectura dá poder. Por eso queren ler só eles e queren que só leamos o que eles din. Os que len libros non queren guerras, nin chapapotes, nin presidentes que se atragantan coas galletas, coas galletas de cereal ou de chapapote. Queren xustiza, paz e liberdade para todos e para todas. Benaventurados os que len libros, e máis benaventurados se ademáis escoitan aos outros, se falan cos maiores, cos nenos, coas avoas, cos paxaros, coas fontes, co río que pasa, coas nubes, co vento que zoa. Benaventurados os que len, porque levan na fronte unha estrela e no bico un cantar.

Sendo Francos

Non nos chegaron corenta anos do Franco pequeno esmendrellando a nosa autoestima. Agora temos que aturar ao Franco grande enrabechado porque ninguén lle fai caso. O único escritor galego bo é o escritor galego morto. (Salvo el mesmo, xaora).

ESCRITORES NEOBILINGÜISTAS

Nos tempos modernos é preciso redifinir a figura do escritor bilingüe. Porque, claro, non pode referirse esa figura ao mesmo ao que se refería no século XIX e no XX. Daquelas non había blogs, internautas, xornais de edición simultánea e edicións simultáneas de libros. Todo mudou. Mudan os tempos, mudan as vontades. O escritor bilingüe semellaba unha figura do pasado, mais volve agora con folgos, sementando ao seu paso o desánimo, a rendición e a confusión. Superados os tempos de Blanco-Amor e Cunqueiro, andaban os escritores bilingües derrotados e en franca desbandada. O ascenso da conciencia de país (que é o mesmo ca conciencia de idioma) fixo que toda ponte entre os que escribían en castelán e en galego rachase. Os campos quedaron delimitados. Cada ovella coa súa parella.
Por iso, cando Alfredo Conde ou Bieito Iglesias escribiron os seus libros en español, produciuse un escándalo que sinalaba que volver ao bilingüismo era dar pasos atrás e tirar pedras no propio tellado. Así o berraron todos con boca grande (coa pequena dixeron máis cousas: coa pequena son todos moi valentes). Mais agora redefinamos o que é un escritor bilingüe:
1. O que escribe uns libros en galego e outros libros en castelán.
2. O que publica simultaneamente os libros en galego e en castelán (pois cara aos lectores este caso é o mesmo ca o anterior: o libro só existe cando se publica). De feito, este bilingüismo é máis prexudicial para o idioma, pois así pódese ler en castelán toda a obra dese autor, sen necesidade ningunha de preocuparse do galego, e ao mesmo tempo! (De paso, o escritor pode esquecer que é galego).
3. O que escribe os libros en galego e os artigos en castelán na prensa galega ou na prensa española con edición galega. De todos, este bilingüismo é o peor en canto aos seus efectos, pois os artigos chegan a un público infinitamente máis numeroso ca os libros.
É un exercicio de cinismo ou de hipocrisía criticar ao primeiro tipo de escritor bilingüe, case inofensivo, e deixarse no tinteiro (ou no cuspe debaixo da lingua, ou dicilo só coa boca pequena) aos escritores dos tipos 2 e 3, que colaboran sen querelo co deterioro imparable do noso idioma. Mais o que é o colmo é que algún deses escritores aproveite o seu foro para darnos lecións (en castelán) sobre o país, sobre a democracia, sobre a autoestima dos galegos e sobre a mesma defensa do idioma. Un esperpento. E os que tanto tiveron que dicir de Alfredo e de Bieito, coa boca pechada. Non vaia ser.

GUAU

Son un can de palleiro e ladro o meu rancor polas esquinas
¡Veu, veu!
¡Guau, guau, guau, gunc, gunc, nunc, nunca!
Ladro o meu rancor polas esquinas.
Eu son un can cadavérico, un can calamitoso,
son o can desastrado que lambe as feridas e sofre a dor do mundo,
son un can iraquí que se deitou á última volta, despois de arrodear os ziguraths,
un can africano ateigado de moscas e tabaos,
no meu coiro casaron a pulga e o piollo e bailaron a samba as chinches e as carrachas,
o arador da sarna tomou a miña pel por terra de cultivo
e a tiña fíxome vinte tonsuras sucesivas conferíndome a santidade,
son un can paria da India, nómade que anda en catervas e que en mandas percorre as chairas devorando as propias bágoas,
son un can kurdo que busca o seu sustento nos cubos do lixo e nas moreas de merda, un can filisteo,
o ollo que me falta saltoumo dunha patada un soldado hebreo que ría feliz ás gargalladas mentres mascaba chicle,
era un soldado que practicaba o precepto cristiano:
se lle tiras unha pedra á meixela dereita el devólveche un balazo na meixela esquerda
porque xa non lembra o código de Hamurabi, que é tan primitivo,
e en cambio lamenta diante do muro que eu aínda conserve o outro ollo e poida ver,
son un can arxentino que oulea, todo ollos e rabo, engulindo herbas para amansar o estómago,
e se me apuran son un can de Harlem escorrentado da porta traseira dun restaurante, durmo cos meninos da rúa
e cos pobres de pedir entre cartóns e entre carteis vellos que anunciaban paquetes de tabaco con modelos núas,
negro nacín no bosco sur, galego son da beiramar
e corrín polas pradeiras detrás dos xinetes de Cabalo Tolo,
partíronme un xeonllo en Wounded Knee
e por beber un prato de leite cazáronme a lazo en Santiago de Chile.
Eu son un can
e ladro o meu rancor polas esquinas.
¡Ladro o meu rancor polas esquinas!














Son un can de palleiro que defende a súa casa
a brazo e a dente
e a ladrido e a ouveo.
E ladro o meu rancor polas esquinas:
veu, guau, gunc, nunc, nunca, nunca, nunca, nunca.
Corrín detrás dos nenos meneando o rabo e brincando canda eles
ata que chegou o tanque e os esmagou.
Corrín pola praia cos fillos do meu amo
ata que chegou o chapapote.
Eu, un can que hipa o seu infortunio botado a morrer,
que bocexa farto de vermes e mortadela,
que leva debaixo da pel tódalas cicatrices da historia
e que ladra o seu rancor polas esquinas.
Vin un home cunha maza de miles de quintais,
un home moi forte, moi forte, moi forte, moi forte, moi forte,
tan forte que andaba polo mundo esmagando,
esmagábao todo,
sentaba o seu cu nas montañas
e esfondaba as montañas,
pisaba un país
e achaaba o país,
mexaba nunha cidade
e asolagaba a cidade,
bloqueaba unha nación
e a súa sombra mataba nenos e mais, e avoas e cans e gatos e formigas e árbores
e non chegaban o trigo nin a auga,
as medicinas nin as lentes,
as pernas ortopédicas nin os libros,
leite para tódolos nenos nin as tres comidas ao día.
Era un xigante moi forte, o máis forte,
era invencible
e petaba no peito imitando os gorilas. Petaba no peito
e ía deixando os seus excrementos enterrados polo mundo, os seus excrementos de uranio e metralla,
as súas minas antipersoa,
cando non inzaba unha terra de bombas
inzábaa de bonecos esparexidos desde os avións, bonecos con paracaídas
e cun detonante que só estoupaba no momento en que o collía un neno
ou o cheiraba un can coma min.
¡Ladro o meu rancor polas esquinas!
Eu son un can abandonado, non levo correa
e os ladridos e os dentes furiosos énchenme a boca
e vou deixando un escumallo polas rúas,
son un can danado. ¡O can danado, o can danado, coidado!
Aquel home que derrotaba a todos,
que esmagaba a todos,
que mexaba por todos,
aquel xigante cheo de prestixio,
atopou nunha ocasión outro xigante,
un xigante de pez, de brea, de piche, de betume, de alcatrán, de chapapote,
un xigante de asfalto que non lle respondeu,
que non se declarou vasalo nin lle cedeu as bases,
nin os avións nin os portavións,
nin se agachou perante el,
porque era de alcatrán e non falaba nin sentía,
era un xigante artificial e sen alma que non podía obedecerlle
nin cumprir a súa vontade.
E o xigante da maza enfadouse seriamente e amenazou con darlle unha labazada,
con zoscarlle unhas hostias,
con largarlle uns misís engadindo un pouco máis de perexil,
e como o outro non lle respondía levantoulle a man
e deulle un golpe.
A man quedou presa no alcatrán.
Para liberarse, o xigante golpeou coa outra, que tamén quedou presa,
e despois cunha perna
e despois coa outra
e tódalas súas extremidades quedaron presas do piche e da súa soberbia superpotente.
Como doutro xeito non podía e a carraxe afogábao, botoulle os dentes ao seu inimigo
e os dentes quedáronlle presos da brea,
a boca pegada no chapapote,
os pulmóns cheos de arrecendo a pez
ata que morreu consumido.
E eu, como non son mudo,
como teño lingua e boca
ladro o meu rancor polas esquinas
e ríome tanto que as bágoas saen disparadas dos meus ollos
e mexo enriba dos vómitos negros do xigante
e falo e afalo
e clamo no deserto e pido xustiza
e ergo o pescozo e ládrolle á lúa e aos ceos indolentes,
porque son un can, pero non estou mudo
nin cego, nin xordo,
nin manco e teño voz
e se hai que ladrar ladro:
¡Nunca, nunca, nunca, nunca máis!
E se hai que grallar, grallo, como o corvo de Poe que estaba americando:
¡Never more! ¡Nunca Máis!
Se hai que ornear orneo
se hai que bufar bufo
se hai que ruxir ruxo
se hai que mouchar moucheo
se hai que bear beo
se hai que rinchar rincho
Ladro, ladro,
ladro o meu rancor polas esquinas:
América para os americanos,
Irak para os americanos,
os votos galegos para os cans perdigueiros dos americanos.
¡Non! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis petróleo nas costas! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis nenas sen pernas en Timor! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis nenos mortos de fame en Tucumán! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis balas no ollo esquerdo dos nenos de Ramala! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis nenas sen clítoris en Etiopía! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis países invadidos! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis avións bombardeando! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis caciques que non son palleiros, son pallasos! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis dioivos de alcatrán e merda! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis vacas tolas e homes moito máis tolos! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis burkas postos pola forza moral dos que o saben todo e o poden todo! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis individuos con gomina na alma e luvas brancas nas mans limpas! ¡Nunca Máis!
¡Nunca Máis un só voto para eles! ¡Nunca Máis!
Sempre Galicia, sempre.
Sempre mascatos voando e garzas e mazaricos e panos e refaixos para a miña Manoela. ¡Sempre!
Sempre nenos e nenas sorrindo e rindo e avoas e avós e árabes e europeos e africanos e indios. ¡Sempre!
¡Sempre leite para tódolos nenos de Chile! ¡Sempre!
¡Sempre comida para todos tres veces ao día! ¡Sempre!
¡Sempre Quiero Tierra y Libertad! ¡Sempre!
¡Sempre non pasarán! ¡Sempre!
Sempre liberdade, igualdade e fraternidade! ¡Sempre!
¡Sempre unhas migallas e un agarimo para un can, aínda que ladre polas esquinas
e chore, coma un Pimentel, polas gabias!
Sempre e Máis Alá e a sotavento e o gabieiro e o rapaz.
¡Sempre!


Eu, que son un can e ladro o meu rancor polas esquinas
e marco nos sotos e nos soutos o meu territorio meu
porque non son mudo, aínda que o pretendan,
e me botasen un lazo e apretasen a correa ata case esganarme e deixarme sen voz,
eu canto, eu canto e digo
que ha chegar o día, ha vir o día
no que tódolos xigantes comecen a esfarelarse polos seus pés de barro,
ha vir o día, ha vir o día, xa veu,
xa veu, veu, veu ¡Veu! ¡Veu!
¡Veu! ¡Veu!
e vouno ladrando polas esquinas,
ladro polas esquinas,
ladro.

Smith and Wesson

Chamar, chamábase Matoaka. Os ingleses pensaron que o seu nome era Pocahontas e, como non era cristiano, fixérona bautizar co de Rebecca. Con moitas verdades, Terrence Malick constrúe unha monumental mentira na súa bela película O Novo Mundo. Constrúe unha mentira moi bela, bela como a actriz Q´orianka Kilcher (bela ao xeito indíxena, a película como a actriz, co cabalete do nariz ancho e bronco, os labios grosos, os ollos limpos), mentira se cadra un tanto desaxustada e chea de sutís contradiccións, que se poden deber a que, seica, o filmado era o dobre e na montaxe houbo que elixir que cinta figuraba e cal non. E se cadra nas elipsis errou o director: faise referencia a cousas que non se viron, nun momento parece que Pocahontas está embarazada, despois xa non. Vin nesta película a influencia innegable de Herzog (Aguirre) e de Tourneur. Tal vez, por iso, a de Conrad. E, aínda que non o pareza, a de Saura (El Dorado). Quérenos facer crer Malick que Pocahontas aceptou a “hospitalidade” británica, o colonialismo. Ocúltanos que, probablemente, foi unha espía do seu pai. Ocúltanos que a confederación de Powhatan, que ocupaba o espazo da actual Virxinia, entre o Potomac ao norde e Albermale Sound, ao sur, reunía a 28 etnias algonquinas e unhas 30.000 almas, que era poderosísima, que puido (se quixese) aniquilar a aqueles ingleses brutais. Que errou e non o fixo. Que os indios xa coñecían aos brancos, non eran tan inxenuos como os pinta, pois Jamestawn foi elevada (é un dicir, foron poñer o forte nunha baía enlodada, malsá, e apañaron a malaria) sobre as ruinas da misión española de San Miguel (pois os españois chegaran 40 anos antes). Que, en fin, Pocahontas tiña ¡12 anos! —Un modelo de heroe inglés, o tal glentleman, mister Smith.
Ninguén contou a historia de Pocahontas, princesa, como o xenial Marcel Schwob no seu belísimo libro (téñoo agora nas mans, téñoo sempre nas mans) Vies Imaginaires.
Paso a resumir: Era filla de Wahunsonacock, a quen os ingleses chamaron Powhatan, confundindo o seu nome co da confederación que mandaba. No ano 1607 o país de Pocahontas sufriu disturbios coa chegada dos europeos. Fidalgos arruinados, truáns e buscadores de ouro desembarcadon nas beiras do río Potomac e ergueron chozas. Esas chozas recibiron o nome de Jamestawn, e á colonia chamárona Virxinia. Durante esos anos, Virxinia non foi máis ca un forte pequeño e miserable construido na baía de Chesapeake, en medio dos territorios do grande rei. Atraparon os indios ao capitán máis, cando ían matalo, unha nena de doce anos tendeuse sobre el e pediu graza. Foille concedida. O capitán tiña vintenove anos. Levaba uns bigotazos tesos, a barba en abano, e o seu rostro era aguileño. Dixéronlle que o nome da filla pequena do rei, que acababa de salvarlle a vida, era Pocahontas. Os indios liberaron ao capitán. Un ano despois Pocahontas atravesou soa a selva entre ambas poboacións e advertiu ao capitán dun ataque dos indios. Timidamente, fuxiu e perdeuse no bosque. Un ano máis, e os colonos depuxeron ao capitán e embarcárono para Inglaterra. En 1612 outro capitán, Argall, raptou a Pocahontas. Casárona con John Rolfe, un gentleman que comezaba a cultivar tabaco, en abril de 1613 (o primeiro capitán e Rolfe salvaron a colonia da desfeita. Virxinia especializouse en producir tabaco. Eu mesmo fumei algunha vez eses enrevesados xarutos). Levárona a Anglaterra en 1615 e recibiuna a raíña Ana. Fixéronlle retratos. O primeiro capitán, aquel do que ela namorara sendo nena, foi visitala. E en voz baixa confioulle que o seu nome era Matoaka. Os indios temerosos de que se apoderasen dela por maleficio, déranlles aos estraños o falso nome de Pocahontas. O capitán marchou e non volveu ver a Matoaka. Enfermou ela de saudade en Gravesend, perdeu a cor e morreu. O seu retrato está ornado con este texto: Matoaka alias Rebeca filia potentissimi principis Powhatani imperatoris Virginiae. A pobre Matoaka tiña un sombreiro alto, de fieltro, con dúas guirlandas de perlas, unha grande gorgueira de ríxido encaixe e un abano de plumas. Afináraselle o rostro, tiña os pómulos saíntes e os ollos grandes e doces.
Incomprensiblemente, esta cruelísima expresión da capacidade destructiva do ser humano pasa só por unha historia de amor (amor haino, e non por parte do europeo que coñecía o amor cortés, senón por parte da salvaxe, que nunca soubo quen foran os trobadores. Nun belísimo momento da película de Malik —hai moitos— ela senta vendo como marcha o barco del, unha noite, na eira do millo, chorando os desdés dun ingrato galán.) Incomprensiblemente, Schwob non está traducido ao galego.
Vaian ver a película. E non esquezan o que levamos ao Novo Mundo: o capitán de Matoaka (por certo, na película non sae nin unha soa vez o nome de Matoaka) chamábase John Smith. Smith. E despois de Smith, chegou a América Wesson. Smith and Wesson.

Os señores Mastromarino e Nicelli, ladróns de cadáveres

(Na foto, Marcel Schwob)


“O señor Williams Burke ascendeu desde a máis baixa condición ata unha eterna celebridade. Naceu en Irlanda e comezou como zapateiro. Durante varios anos exerceu este oficio en Edimburgo, onde trabou amizade co señor Hare, sobre quen tivo grande influencia. Dentro da colaboración dos señores Burke e Hare, non cabe dubida de que o poder de invención e síntese pertenceu ao señor Burke. Sen embargo, os seus nomes permaneceron inseparables na arte”
Así comeza o marabilloso relato titulado “Burke e Hare, asasinos”, co que Marcel Schwob remata o seu inigualable “Vies imaginaires”. Neste caso, as vidas de Burke e Hare son só relativamente imaxinarias. Efectivamente, Burke e Hare foron os ladróns de cadáveres que na época victoriana deron pé ao coñecido como caso dos “resucitadores de Edimburgo”. O que facían é sinxelo: recollían os cadáveres dos cemiterios e vendíanllos ao doutor Knox. Mais, como os cadáveres escaseasen ou polo feito, ben fácil de comprender, de que asaltar cemiterios é complicado, pasaron a aprovisionarse dos cadáveres dun xeito máis inmediato: fabricándoos.
Aínda que o lector avisado xa percibiu o innegable arrecendo a opio, digo a de Quincey, que ateiga os parágrafos anteriores (O asasinato entendido como unha das belas artes), o mestre indiscutible de Schwob foi Stevenson, mesmo neste caso. Os dous escritores, o escocés tísico e o xudeo francés non menos feble e enfermo foron amigos e carteáronse. Cando morreu Stevenson, Schwob, moi enfermo, emprendeu viaxe a Samoa, seguindo os seus pasos. Se Tusitala foi o nome que os nativos lle deron ao primeiro, Tusitala lle chamaron ao segundo. Xustiza poética. A historia da literatura non debe separalos. Polo demais, Stevenson e Schwob son os mestres do Borges da Historia universal da infamia e Schwob éo tamén do Cunqueiro das chamadas semblanzas (que non son tal).
Mais ao que imos. Stevenson, en 1885 escibiu o seu relato “The body snatcher” (“O ladrón de cadáveres”). Schwob elaborou o seu (máis realista e, para min, mellor) no 1896. O cine ignorou a Schwob, non a Stevenson. En 1945 filmouse “The body snatcher”, obra de Robert Wise, con Boris Karloff e Bela Lugosi. En 1959 outra versión, “A carne e o demo” de John Gilling. Tamén esta vez a segunda versión é mellor e máis realista.
Mais agora ven o sorprendente. Estoutro día detiveron en Nova Iorque a unha “banda dos catro” dirixida por Mastromarino e Nicelli. O señor Mastromarino, dentista sen licencia, fundou unha empresa, a Biomedical Tissue Services Limited, que servía tecidos e ósos a empresas de biotecnoloxía de todo o mundo. O señor Mastromarino, no desempeño do seu traballo, trabou amizade co señor Nicelli, director dunha funeraria, quen lle proporcionaba os cadáveres a 1.000 dólares a peza. Chegaron a implicar no fraude, coa compaña de dous enfermeiros (Crucetta e Aldorassi) a sete funerarias e profanaron máis de 1.100 cadáveres. Procedían así: valeiraban ao cadáver de órganos e ósos, sustituían estes por tuberías, cosían o que houbese que coser, falsificaban os certificados de defunción e a idade do morto e vendían os órganos que, en realidade, eran moitas veces inservibles e oficialmente nunca serían admitidos. As persoas que os recibían eran enganadas: crían recibir o corazón dun mozo e levaban o dun vello, etc.
Mais o asunto é que alguén os mercaba e pagaba por eles (un cadáver pode xenerar ata 198.000 euros de beneficio). Mastromarino chegou a acumular máis de 3 millóns de euros. Hai que recoñecer que, dentro da colaboración Matromarino-Nicelli, a capacidade de invención e síntese era do primeiro, mais os seus nomes van permanecer para sempre unidos. O relato de Schwob remata cun final perfecto para este caso. Lean (sustitúo o nome de Burke polo de Mastromarino): O señor Mastromarino non deixou máis obras.
Ora, o que un bota en falta é o seguinte paso: o de fabricar os cadáveres. Mais diso xa nos contan as lendas urbanas, que visto o que hai, se cadra nin son lendas nin tan urbanas. Pero diso falamos outro día.

MANIFESTO INDETERMINADO

MANIFESTO INDETERMINADO

A pantasma ignorada de Manuel Antonio percorre os camiños de Europa
e racha as cadeas nos suburbios de Roma,
as rodas, o pao da fogueira, o mastro,
a barbarie civilizada, a crónica atrofia da sensibilidade, o seguidismo artístico da metrópole,
a mocidade imbécil, os prosmas inxertados de raposo, a podredume interior, as pexas neocoloniais, as arráns académicas,
o aserrín encefálico, os mamaleites literarios, a indixente babelia madrileña,
os camiños vellos e fracasados, a negación da razón, as normas antinormativas, o letrismo inocuo, o individualismo inerme,
a literatura deportiva, os tónicos reconstituíntes, os versos estomacais, a divertida microcefalia hipercrítica,
a acrítica literaria,
o comando dos parvos, a imprensa trasamarela, o verbalismo afásico, o costumismo suxo, o costumismo desaforado e con aires de importancia,
o diálogo de besugos interior,
o método introspectivo, os narradores da súa propia idiocia, os sectarios do baleiro,
a retagarda monetaria, a incesante moralina práctica, a Compaña dos desnutridos,
os baladistas do baladí, ai, amor, os columnistas da quinta páxina,
os tipos serios que non coñecen a Marcel Schwob,
o inacabable bombardeo dos veciños colaterais,
o exército dos torpes, que xa elixiu coronel e comandante,
os réprobos medindo moito as súas amizades
e os prudentes, sempre coa súa nodriza da man.
Boto os dados contra o taboleiro da realidade para atopar o sorriso indeterminado do meu gato
e remexo no spleen do atardecer xogando ao guá cos bosóns e os neutrinos,
no labirinto azul dos días percorro os sotos en mil universos paralelos
que non poden por iso tocarse e en todos Lenin conversa con Castelao
e no meu barrio os nenos rodean con neumáticos o mastro da fogueira
no medio do verán
e préndenlle lume ao día como se fose unha nave vikinga inestimable
e en todos esqueces nalgún lugar a miña imaxe.
Cazador de cetáceos acuáticos que cantan a canción orixinaria e afirman a superioridade transcendental do socialismo,
entrégolle un panfleto máxico a un mozo ruso que se pegou un tiro no peito porque está aqueixado dunha dor sen remedio.
Iluminado violinista, o meu grilo cuántico sae cantar á beira da túa valvula mitral
e nas noites desconcertadas co seu coitelo de sílice fai a cabrafigadura das túas dendritas.
Durmindo á beira dun regato, despistado coma un mouro,
só vexo sombras subindo as escaleiras,
sombras que eran os eus doutrora que recollían á repañota o que o mundo lles botase:
días de chuvia, amores, silencios como pedras,
cancros, astenia primaveral, soños e pesadelos, primos convexos,
sol nas tardes de praia, amigos, as horas tumefactas
do miserable tardofranquismo, rúas sen beirarrúas,
noites perfumadas, magnolias, o colexio de pago,
as tardes desangrándose na noite coma un anxo homicida
e as estrelas remotas e se cadra inexistentes.
A realidade, soterrada baixo séculos de propaganda e ideoloxías tumescentes,
non é máis ca unha jenny haniver. Precisa o método do ruina montium
para acadar as súas médulas intransitables.
Pola rede amazónica das miñas veas viaxa un fitzcarraldo ateigado de pianos
que levantou na caverna cuaternaria da miña aurícula esquerda, entre estalactitas e estalagmitas, unha ópera selvática,
tras o arrobamento de descubrir, á caída dos ideoloxemas, a apoteose das melancolías,
e como Lewis e Clark vai río enriba ata atopar as fontes do tedio
que cega como se fosen os ollos da Medusa.
Co dedo maimiño remexe na copa de champán do multiverso
para decidir ao azar o spin das partículas elementais.
Apúntame de veras á revolución francesa
e limpa con esmero o nome de Robespierre, como unha prezada moeda.
O meu grilo especular ten o seu tobo no arco da túa aorta
e tódolos seus compañeiros, que lle chaman Paganini,
fregan as ás autómatas cando che falo ao oído
e fan un coro lendo cada un máis alá o seu manifesto,
perdendo de novo os pasos perdidos
e arrepañando os anacos embalorecidos do pasado, que eu abanei cunha baloira
para que podan soutalos os fillos anoréxicos da avangarda
e para que os mozos do exército vermello leven no peto esquerdo, próximo ao corazón
o sorriso magnífico da raíña moura e a lembranza dunha estampida de bisontes
que saudaban bruando dese xeito o paso de Cabalo Tolo, noso Rei Sebastião
que foi e ha volver.

O Príncipe lagarto

Xuro que non manipulei o cartel. Xa era así. Lembran a serie dos lagartos extraterrestres?

Dobre ou nada

En 1884, moitos anos antes de que Sigmun Freud elaborase os conceptos de inconsciente, de pulsión de vida e de morte, principios de realidade e de placer, e ego, illud e superego como compoñentes distintos da personalidade e da interpretación dos soños como realización dun desexo latente, un escocés tísico escribiu O estraño caso do Doutor Jekyll e Mister Hyde, no que non só se adiantan todas estas ideas, senón mesmo as posteriores de represión cultural da agresividade e da sexualidade. Non debe por iso pensarse que Robert Louis Stevenson escribiu un tratado filosófico. Moi ao contrario, a novela é unha áxil narración que unha noite lle foi suxerida por un pesadelo. O certo é que Stevenson, un dos máis grandes escritores da historia, tratou en diversas ocasións o tema do dobre, do alter ego, como tal no conto asombroso e atroz Markheim, de final sorpresivo.
Pero se o lector cre, porque viu algunha das innumerables versións perpetradas no celuloide, que coñece a obra, estará moi enganado. O cine traicionou a Stevenson e matou a sorpresa final. Hyde e Jekyll son un só, pero na novela non o descubrimos ata a páxina 90. Ademais, non se trata de que Jekyll é bo e Hyde é malo, senón que, como dixo Nabokov, a transformación de Jekyll supón unha concentración do mal preexistente nel. Chesterton suliñou que a clave desta historia non está en descubrir que un home é dous homes, senón na percepción de que os dous son un só. O cerne da historia non está en que un home pode desprenderse da súa conciencia, senón en que non pode.
Stevenson, que percorreu os camiños da aventura, do terror psicolóxico e da narrativa fantástica en relatos como Olalla, O ladrón de cadáveres, O demo na botella, acometeu en O Doutor Jekyll un tour de force estilístico e abriu a contemplación dos abismos da alma humana, moi en liña con E. A. Poe. Porque é necesario aclarar que o fantástico en Stevenson está enormemente próximo á realidade e que non hai monstros nin pantasmas: Hyde non é unha besta, é sinxelamente demasiado humano, mesmo é un home minúsculo, porque nos humanos o mal está reprimido e só medra na sombra.
Poeta, narrador, ensaísta literario e científico, o grande Stevenson é un dos cumes da literatura universal. Lembremos só A illa de tesouro, A frecha negra, Secuestrado, O señor de Ballantrae. Lembremos que os nativos de Samoa, onde morreu, lle chamaban Tusitala, o que conta historias, e lembremos que Borges, no seu poema Los justos sinala, entre os once tipos de persoas que están salvando o mundo, a El que agradece que en la tierra haya Stevenson.

Presentación de "As mans do medo"

A continuación as notas que lle serviron a Marcos Valcárcel para a presentación de "As mans do medo":

1. Escritor total, plural nos xéneros e temáticas, estilo coherente e consolidado, capaz de adentrarse en rexistros moi diversos, ousado na apertura de novos campos da realidade literaria, cunha carreira xa longa e plena, sen rupturas nin irregularidades no conxunto da súa obra.
Neste sentido, estamos a falar dunha novela de adultos, amena na lectura e áxil nas súas estructuras narrativas, pero densa nos seus significados: un mundo que se conta dende o pracer de narrar, deixando sempre novas fiestras e buratos abertos á interpretación da realidade.
Experiencias anteriores na literatura fantástica: O demo na orella; A biblioteca da iguana; Vestio (Nigra).

2. Un dos principais valores de AS MANS do medo é a súa diversidade, a pluralidade de perspectivas que abre, a súa capacidade para relacionarse con outros relatos e outras historias por riba do tempo e do espazo.

Para min ten varias obras mestras do relato curto, xénero con tanto cultivo e éxito na nosa contorna cultural.
Velaí As mans do medo; Seis dedos; Mondoñedo; O lambirón, entre outros.

En todos eles o autor amosa un evidente dominio de todo tipo de recursos narrativos, pero presentados estes coa maior espontaneidade e fluidez, sen que causen “ruídos estéticos” no lector e sen que se note, cando menos na primeira lectura, a fonda argamasa da estrutura que sostén cada un dos relatos.

En As mans do medo
Imolo contar: inicio dun rexistro popular. Conto das mans autónomas (as man viva). Angustia. Desespero. Dominación do Estraño. Incertidume. Medo á enfermidade.
Moderno Frankestein (guiño final). Control dunha personalidade por unha forza estraña. Usurpación, do invisible ó visible: o tema clásico do Dobre.
Seis dedos
Con varias constantes comúns co relato anterior.
Figuraba xa na “Antoloxía do conto galego de medo”, de Silvia Gaspar (Galaxia)
Mondoñedo está máis perto do relato tradicional, de xinea foleana, sabendo sacar todo o partido posible do mundo das aparicións e premonicións. A escolla da fórmula epistolar é moi oportuna e permite crear un ritmo narrativo en continua tensión e suspense, aínda que non nos custe adiviñar un final que tanto sospeitamos como tememos.

O lambirón fala da transformación dos seres e retrotráenos ó mundo das sereas e dos monstros mariños. Un mundo que mesmo cautivou a Otero P. (“A serea”) e xa non falemos de Álvaro Cunqueiro, con quen este relato debe ter débedas evidentes.
Anxos da garda leva ó lector da man, xoga con el coma quere, asolágao no fatalismo e no absurdo para estoupar finalmente nun rexistro de sorpresa que ten acenos plenamente cinematográficos. Ou tamén pictóricos: podería ser unha magnífica pintura de Munch ou de calquera dos grandes pintores simbolistas.
O éxito da ocultación, o non descubrir todas as cartas da baralla, é unha das razóns da eficacia literaria de A neve e a cadeira.
O mundo dos soños, a angustia desesperada, o prodixio da fantasía e o xogo das reviravoltas das situacións narrativas dominan o Primeiro calafrío.
A brevidade marca moitos destes textos, como Segundo Calafrío, onde se busca o resultado do “impacto” (perdón, don Vicente Risco, que non nos perdoaría o uso desta palabrota) mesturado cos xogos do humor e na lindeira do xénero do “chiste” breve.
Un conto de reis lémbranos en cambio o rexistro clásico do conto de nadal, se se quere algo moralizante e de sabor amargo, dickensiano na súa final realización. Pero ten sobre todo o interese de xogar coa equivocatio narrativa e crear, malia a súa brevidade, chispazos de sorpresa e emoción de fonda eficacia.

3. O mérito do Xosé Miranda é o dos grandes escritores: cos vimbios de sempre, pois todas as historias están xa contadas dende os clásicos e dende os antigos, crear historias novas, que rezuman mocidade e nos deixan un saboroso gusto na boca, desexosos de xantar algunhas máis.
Sabe, en definitiva, axuntar a tradición dos contos de sempre coa modernidade dun escritor do século XXI.
Un escritor que, estou ben seguro, leu e debullou con agrado a obra dos mestres, dende Edgar Allan Poe, Mary W. Shelley e Lovecraft ata os nosos Cunqueiro, Dieste e Fole, pasando por unha longa xeira de referencias literarias, pictóricas e cinematográficas entre as que quizais se encontren nomes como Borges, Cortázar, o cine de terror de serie B ou, por qué non?, a fantasía desbordada das nosas cantigas de escarnio medievais ou dos argumentos surrealistas e plenamente fantásticos de tantos dos milagres das Cantigas de Santa María de Afonso X. Nese mesmo eido traballaron algúns grandes escritores galegos: Fole, Cunqueiro e Dieste, dende logo, en primeira fila, pero tamén o Antón Risco, o Carlos Casares de “Os escuros soños de Clío” ou algúns textos de Bieito Iglesias (A noite das cabras do aire).

4. REMATE. Seguindo este fío, gustaríame rematar cunha pregunta para debate ou achega a unha posible reflexión que a propia obra de XOSE MIRANDA xa está a responder, pero que tamén me gustaría escoitar directamente do autor a súa opinión ó respecto.
Sobrevivirá o conto tradicional galego á desaparición do contexto, a Galicia arcaica e tradicional, na que esas historias xurdiron ?
Deberá modernizarse o relato de terror galego para manter a súa vixencia e plena eficacia narrativa ó longo do século XXI?
E como imaxina o escritor Xosé Miranda esa posible modernización do relato de terror tradicional dende os tempos de hoxe?

Presentación de "As mans do medo"

Onte, 23 de novembro, ás 8 da tarde, presentamos no "Uxío Novoneyra" de Lugo este meu último libro. Contei para iso coa axuda (moitas grazas, irmáns) de Manolo Bragado e de Marcos Valcárcel, que viñeron desde Vigo e desde Auria a acompañarme.
Manolo fixo, coma sempre, unha cálida e sabia presentación e Marcos demostrou unha vez máis que é un atinado polígrafo (como Filgueira, como Otero)e unha das persoas que máis sabe de literatura e historia no país. As súas reflexións sorprendéronme por veces e abríronme os ollos sobre algúns aspectos dos meus propios textos.
Os nove relatos de "As mans do medo" camiñan entre o propiamente fantástico, o marabilloso e o "Extraño", entre o real e o onírico. Procuran causar malestar, desasosego, desacougo. E por iso un dos temas recorrentes é o do alleamento, o da perda do eu. Polo demais, eu quixera ser un escritor como os de antes, é dicir, como Cortázar, Dieste, Quiroga ou Poe (ou Chejov, Maupassant, Borges e Cunqueiro). A min iso de que non haxa fío argumental e de que se pretenda inventar unha narración anarrativa seméllame unha coña.

A CORREDOIRA DA VELLA DA MANTA

Infórmame o amigo Paco Nieto da existencia no Lugo vello dunha corredoira que levaba o asombroso nome de “ Corredoira da Vella da Manta”. Comprobo o dato e atopo, efectivamente, esta corredoira que leva un nome coma unha bomba de reloxería. Un nome que asusta polo que implica e que me obriga a facer reflexións sen número.
Primeiro, polo sorpresa, porque é unha corredoira (agora unha rúa entre traseiras de casas) pola que teño pasado centos de veces e nunca souben cal era o seu nome. De feito, cando eu era neno non o tiña. Era só “o carril que vai das Casas Baratas ao Camiño Vello”. Un carril triste e suxo, frío, umbrío, pequeno. Miña nai dicíanos que para ir ao cine (ao Paz, ao Victoria) non fósemos por alí. O nome perdérase. Cal o motivo? Sen dúbida, a deturpación franquista (ou anterior) de todo o noso. Desapareceu o nome como desapareceu outro ben similar, o do “Carril das Estantigas”. Pero como as cousas nunca acaban de desaparecer, un pleito fixo que nun documento oficial (un boletín da Provincia) rexurdise, porque cando hai que entenderse é preciso entrar en detalles e hai que acudir ás escrituras. Por iso, paradóxicamente, só hai que entrar na rede, poñer “vella da manta” e alí está: unha casa que dá á rúa Pontevedra e, polo norte, á “antes llamada Corredoira da Vella da Manta y actualmente rúa do Freixo”.
Toda a barriada á que se accede desde a Porta Nova levou o nome de “Arrabal da Porta Nova” e as Casas Baratas (que tiveron o nome oficial de Cidade-Xardín) son unha parte dela. Non cabe dúbida de que antes de facerse esas casas e de abrirse esas rúas no primeiro tercio do século XX, a corredoira da Vella da Manta sería moito máis longa e, polo trazado actual, debía continuar pola que á agora rúa Tui. Ocorre precisamente que canto máis torta, estreita e labiríntica é unha rúa, máis vello é o seu trazado: o carril é preexistente ao barrio.
Neses momentos a zona era extrarradio, un extrarradio sen luz e de míseras casiñas. As nais, para impedir que os nenos se metesen por percorridos escuros e perigosos (sempre houbo asasinos e violadores), dicíanlle que por alí andaba o chupasangues, a Compaña ou a meiga chuchona. Maríamanta, a muller que se corresponde pé a pá co home do saco, o sacaúntos, é unha muller que rouba os nenos. Descríbese como unha esmolante moi fea, cun papo moi grande, envolta nunha manta: a Vella da Manta, que lles vai zugar o sangue. Un personaxe mítico que poden vostedes atopar no Dicionario dos Seres Míticos.
A función protectora dos cocos queda explícita. A mesma función debía ter o nome “Carril das Estantigas” noutra zona despoboada e medrosa dentro de murallas. Este carril tivo máis sorte. Cambiáronlle o nome polo de “Carril das Ortigas”. Haber, había ortigas e ademais rima. Como quen alterou o nome probablemente non comprendía o que eran “estantigas”, buscou un con certa lóxica. Afortunadamente alguén se deu conta (gracias aos documentos e planos) do calote e o nome volveu oficialmente ao seu.
Habería que pedir o mesmo para a Corredoira da Vella da Manta, porque rúa do Freixo é un nome posto ao chou e non ten ningún senso. Posto, iso si, con boa vontade e con vontade galeguizadora (peor sería “calle del Fresno”). Con boa vontade pero errada, ignorando (neste caso con desculpa) a realidade ilustre do carril. Ilustrísima., pintoresca, atraínte, romántica realidade. Que lle devolvan o seu belísimo nome. Porque aínda que non estivese na conciencia dos nosos antergos, esa vella ten parentela ben coñecida en sociedade. Esa vella fea, tenebrosa, é curmá de Hécate e irmá xemelga de Lilith e Ceres. Parécese tanto a elas que un diría que é a mesma, esa que rouba os nenos para chucharlles o sangue e facer con ela a cor vermella do seu arco.

Los príncipes no follan

Copia cien veces en la pizarra:
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan
Los príncipes no follan...
Y, para empezar, ¿por qué no te callas?

TITÁNS

O mariñeiro
coma un titán ergueu na man o mundo e defendeu a boca das rías,
el, que en días mellores pescou na súa gamela co mesmo Santo Martiño, cando coa capa rota pasaba fame, e viu cos seus ollos, eses ollos largacíos que ollan máis lonxe que o faro de Corrubedo, como o santo devolvía un peixe ó mar, aínda que lle deixase as marcas dos dous dedos a ambos lados do lombo;
el, que oíu como a Virxe poñía paz entre o congro e a pescada, e soubo onde vivía a mai da sardiña, e coñece os cons onde aniña o ourizo violáceo;
el, que adiviñou o rastro da lura xigante e arrincou unha perna da boca do tiburón branco, que sabe o sitio exacto onde San Guillerme caeu co seu bocoi e derramou o viño, que navegou na compaña do golfiño e do arroás, que largou a nasa nun lugar ignorado e trouxo coas centolas areas do fondo e un peite de serea;
el, que remou e singrou e recibiu no peito a alba que chegaba de sotavento e a noite que caía de couso a arca;
el, que non escacha nas súas mans de xigante os ovos delicados do mascato e do corvo mariño e que ten un sorriso branco de ardora e uns ollos fondos coma cantís;
el e ela, que tecen cos seus dedos a rede do día e da noite, da alba e do solpor, do luscofusco e da esperanza;
ela e el.
Os mariñeiros
remataron a obra de Deus, limparon as praias, as penas, os acantilados, as rochas, as illas, as areas, e das súas mans marabillosas xurdiron de novo as alosas, os escarapotes, os bois, as lagostas, o lumbrigante, as estrelas de mar, as buguinas, as lapas, os argazos, o peixe-sapo, os camaróns.
Cando as súas mans recollían chapapote ían sementando o mar
e as súas bágoas ateigaron de larvas e de anémonas as ondas
e de gratitude as terras.
Mentres eles, novos Prometeos, sufrindo, nos devolven o mar,
alá lonxe, ó ministro Raj-oil íalle medrando e medrando e medrando o nariz
e os dous presidentes de xoguete, os dous bonecos de pao, facían poucas cousas e dicían moitas que nunca van ter nin esquecemento nin perdón.
Nin perdón nin esquecemento.
Nin perdón nin esquecemento, porque os voitres só se alimentan de preas e do fígado dos titáns
ata que lles retorcen o pescozo.

Cow-lady

A Coccinella, a mariquitiña, ese animaliño con ás e que voa con Deus. Era eu neno e cando collíamos unha mariquita (en Lugo chamabámoslle así, seica con nome español, aínda que eu creo que tamén é nome galego, de feito, mariquiña e mariquitiña son o mesmo nome. Volverei a isto) poñíamola na man e deixábamos que nos subise polos dedos, como se os contase de un en un. A mariquitiña buscaba un punto alto desde o que poñerse a voar: a xema dun dedo. Dicíamoslle: Voa, voa, —e soprábasmoslle para axudala. Ninguén mataba unha mariquita, aínda que matásemos a case tódolos outros animais (menos as anduriñas, os carrizos, os paporrubios, os arcángeles). A mariquita era de Deus, era boa.
Bouza-Brey dedicou un traballo aos nomes e tradicións da Coccinella en Galicia. Outros, como tal Rielo, tamén recolleron o seu. Moitas das formuliñas que se lle dedicaban aparecen no delicioso libro de Maruxa Barrio e Henrique Harguindey, Lerias e Enredos para os máis pequenos. Pero hai moito máis. Vexamos exemplos e tiremos conclusións.
A Mariquitiña
a) leva moitas veces nome de muller, é unha delicada fémina (no pensar do camponés): Mariquitiña, Xoaniña, Maruxiña, Margarita, Mariposiña, Costureiriña, o mesmo aquí que no resto de Europa; en España, Mariquita, Catalina; na Toscana, Lucia; etc En inglés é cow-lady, ladycow, ladybird, ladybug, ladyfly.
b) é un animal das mulleres: na Alemaña, polo das mulleres, vaca das mulleres.
c) está dedicado á Virxe María: bicho da Virxe (suíza), galiño de María, Jungfrau Marias, (Alemaña), vaca da Virxe (Anglaterra) ou a santa Lucía (a santa da luz)
d) é de Deus: na Galicia, bichiño de Deus, cuquiño de Deus; en Rusia, “Pequena Vaca de Deus”, Boszia Karovka; na Alemaña, paxariño de Deus, cabaliño de Deus, vaca de Deus. En sánscrito era Indragopa, protexida por Indra.
e) está dedicado a outro santo: a san Miguel (Piamonte), a san Nicolás (Sicilia), a san Antón (España). Volveremos sobre isto.
f) é do sol (porque é vermella, e ista é a clave, o sol é o verdadeiro Deus): así se lle di Papasol, Pitasol (a pita do sol), e se lle pide que faga bo tempo: Reichín, Reichín, vai e dille ao teu padrín que mañá faga un día de solín; Papasol, Papasol, dille ao teu pai que mañán faga sol. —Ou mándaselle voar e ir ao sol (sen dúbida a pedirlle bo tempo): Pitasol, Pitasol, ensíname os panos e vaite ao sol (os panos son as ás que leva recollidas)
g) se non é de Deus nin do sol, é do ceo: animaliño do Ceo (Alemaña), e pídeselle que voe ao ceo: Voa, voa, que che hei dar pan e cebola.
h) como é vermello, é substituto do sol e é Rei ou cando menos, é dourado, de ouro: en Galicia, Rei-Rei; en Asturias, Reichín (o pequeño Rei), en Anglaterrra, Golden Knop ou Golden Knob (botón dourado, nó dourado)
i) outros nomes aluden á cor: Cascarrubia, Coccinella (que é escarlata), Aveloiriña.
j) é un polo ou unha pita:. No Piamonte : La galiña d`San Michel Buta j ale e vola al ciel ; en Alemaña, galiño de María, galiño do sol, paxariño do sol, galiño de Ouro; en Galicia, Pitasol, Aveloiriña; en Sicilia, palumedda, pombiña.
k) é unha vaca ou un xato: Boszia Karovka Paleti na niebo bog dat tibié hleba (en ruso, Pequena vaca de Deus, voa ao ceo, Deus darache pan) ¿Qué lle dicíamos nós? : Vola, vola, heiche dar pan e cebola —ou: Cóntame os dedos e vaite con Dios. Na Alemaña: xatiño do sol, vaquiña das mulleres (que a invocaban para ter leite e manteiga); en España, vaca de san Antón, etc
l) é un cabalo: cabaliño de Deus (Alemaña). En Calabria, o escarabello verde dourado, a Cetonia aurata leva, en cambio, o nome de cabalo da Lúa. ¿Casualidade? Non parece.
m) xa que pode facer de intermediario con Deus, ou coa Virxe (ou a Deusa) ou co sol, pode adivinar o tempo. Así se lle chama Adiviñón, Deviñón, Sabiñon, así se lle di: Cascarrubia, Cascarrubia, dime se mañá vai haber sol ou chuvia; —ou: adivina, Adiviñón, se mañá fai sol ou non.
n) xa que é trasunto do sol, algo ten que ver co lume. Dinlle os nenos ingleses: Cow-lady, cow-lady, fly away home your house is all burnt, and your children are gone. E na Alemaña: fuxe, fuxe, que a túa casa arde.

Bestia tartaruca

Sorpréndense moitos galegos cos nomes que os quelonios teñen no noso idioma. Son nomes moi raros, din, tartaruga e sapoconcho. Cren que son inventos dos filólogos. Ou mellor dito: que o primeiro é invento dos filólogos (en vez de tortuga, “que se dixo sempre”) e o segundo, a ocurrencia incomprensible do pobo, que nos aílla de nomes máis comúns, como galápago (castelán e portugués), tortoise e turtle (inglés), tortue (francés) ou testudo (latín).
Pero non. Tartaruga é tamén o nome común dos quelonios en italiano e en portugués, idioma este no que, ademais, existen formas como galápago, sapo-concho, cágado (!) e camba. E o nome, tartaruga, remítenos inmediatamente ao idioma…grego.
Para os antigos gregos, o Tártaro é unha rexión dos Infernos (ou sexa, do que está abaixo), a máis fonda e máis afastada, a que está debaixo mesmo dos Infernos propiamente ditos. Lugar de reclusión dos cíclopes, que despois foron liberados por Zeus en persoa na súa xigantomaquia, ou sexa, na loita contra os titáns e os xigantes. Lugar ao que os xigantes (Ticio, Tántalo, Ixión, Sísifo) foron condenados e cárcere onde sufren tormentos terribles (que nesta xeografía do espanto os cristiáns tiveron mestres clásicos). Espazo polo que corre o Flexetonte (río no que as augas ferven).
Queda claro: o Tártaro está debaixo e nel practícase a tortura. E din algúns que a causa da fealdade e repugnante aspecto da tartaruga (aspecto que lembra a vellez, a secura, a decrepitude, o estraño e diferente) creron os gregos que só podía proceder dun lugar remoto e inaccesible: do Tártaro. Calquera que vise as imaxes das pequenas tartarugas saíndo do fango ou da area, directamente do interior da terra (imaxes ás que todos estamos afeitos pola televisión) comprenderá a causa. Por iso lle chamaron tartaroukhos. (Isto é, habitante do Inferno). E os romanos, tartarucus, Bestia tartaruca, besta do Tártaro. Despois veu o cristianismo, e os habitantes do inferno pasaron a ser demos. Logo tartaruga=demo.
Claudio Eliano di: “Tamén as tartarugas proveñen de Libia. O seu aspecto é horrendo, viven na montaña e a súa caparaza pódese usar para facer liras”. Engadamos que o deserto de Libia é un trasunto do Tártaro, que máis abaixo comprenderemos a súa relación coas montañas e que de tartaruga era a lira de Orfeo, quen baixou…ao Tártaro. De feito o nome de Libia procede dunha deusa Libysa ou Libitina, que é o mesmo que Proserpina. Os servicios libitinarios eran os de pompas fúnebres.
Fagamos un inciso sobre os cíclopes. En galego son chamados olláparos ou ollapíns, ojancos ou ojáncanos en castelán, olharapos en portugués, Tártaro ou Torto en vasco. Neste nome do cíclope vasco recoñecemos a orixe infernal desta caste de ogros (Ogro, orco: o propio inferno) e de paso vemos como da forma tarta se pasa á forma torto. Ademais outras dúas cousas. A primeira que o nome torto pode parecer transparente (torto, que só ten un ollo), pero como sabemos os galegos torto é tamén o que non está dereito, o que se torce, o que é curvado. Como un ollo só no medio da fronte, enorme, xigantesco. Coma unha cuncha de tartaruga. Como tal, o que está combado, cambado. Camba é un nome de tartaruga brasileira. A segunda, que hai un ogro húngaro que se chama, precisamente, Tártaro, e que ten cabeza de can. Mais os cíclopes tiñan cans, os olláparos e ojancos teñen cans e Tártaro vai sempre acompañado pola súa mascota, o Olano, que ten cabeza de can.
Mais, será esa (a fealdade, a rareza) a verdadeira razón de que o sapoconcho sexa a Bestia tartaruca?
Os hindús teñen unha epopea, a Kûrma Purâna, na que se narra que Vishnú se encarna en tartaruga. Non existe aínda a terra e o mar non ten fondo. Para axitar ese mar de leite primixenio baixa a tartaruga divina e cos seus movementos crea a ambrosía, da que procedemos todas as criaturas. O mar de leite bateuse coa montaña mandara (ás veces chamada monte meru) e a tartaruga serviulle de apoio, termouna. Na concepción india o mundo descansa sobre unha tartaruga, que é o que está máis abaixo de todo: no tártaro.
¿Observou xa o lector que esta tartaruga é o mesmo Leviatán? ¿Observou que é a balea primordial? Que é a balea de Simbad e de San Barandán?
Pois ben: a montaña mandara e a tartaruga chegaron a fundirse, a confundirse. Porque manda siñifica lento, preguiceiro, ebrio, tardío, convexo, curvo, coxo. Así, a propia terra que sae das augas, coma unha illa, é chamada en sánscrito Kûrma, ou sexa, tartaruga. Di Chocod que a tartaruga primordial ten a cuncha redonda por riba para representar o ceo e cuadrada por debaixo para representar a terra. É sabido que as lebres simbolizan a Lúa. Se as tartarugas simbolizan a Terra, que vén sendo a carreira da lebre e a tartaruga?
Polo visto, os galegos non somos tan raros: o nome da tartaruga é o lóxico. E si noutros idiomas europeos se pasou da forma tart á forma tort tampouco é tan estraño. Os españois teñen as formas torta e tarta con siñificados disímiles, aínda que conectados. Por certo, torta debe facer referencia á súa forma curvada. Non é un toro unha rabanda redonda? E a tortuga, non é curvada? Será esa a razón do cambio tartaruga-tortuga, que esta segunda forma reforza o senso de “torto, torcido, curvo”… O sánscrito kûrma parece relacionarse co latín curvus… Penso que o cambio se deu a través da forma occitana tartuga, que pasou ao francés como tortue e de aí ao inglés, e ao catalán e español como tortuga. E a tortura, terá que ver co nome do Tártaro, co retorto, co tortuoso, co torvo, cos tormentos e as tormentas, coas tartarugas? E se Lewis Carroll, cando fixo o xogo de palabras tartaruga-tortura (turtle-torture) en realidade non fixo un xogo de palabras?
Cando as píntegas e os sapos se volven vellos van perdendo o seu veleno, vanlles saíndo conchas no lombo e na barriga, as conchas fusiónanse nunha soa e convírtense en sapoconchos. Pero como a conversión se fai a paso de tartaruga, ninguén conseguiu vela.
Pertence este texto ao libro “Cando os animais falaban”, no que se reúnen moitos mitos galegos. Este é un máis. Pero é un mito que trata de explicar a orixe dun nome, o do sapoconcho (en portugués, sapo-concho): un sapo con cunchas, así de fácil.
Somos moi raros os galegos? De onde sacaríamos tal cousa? (Sendo mito común a galegos e portugueses, debe ser vello, anterior ao Rei García, le petit roi de la Galice). Como de vello?
Vimos no anterior artigo que a tartaruga é unha besta infernal. Semellar, seméllase ben a un sapo con cunchas, non se pode negar. Semellar, seméllase. E que hai do sapo?
En alemán chámase kröte, en italiano rospo, en español escuerzo (e sapo), en francés crapaud, en catalán gripau. Todos estes nomes deben ter relación. A pouco que un se fixe, téñena. Deben estar relacionados co croar. Pero sapo non. De onde vén sapo? É onomatopea. Mais onomatopea polo son que fai ao caer na charca. Sap! En latín era Bufo. E que se conta del?
Que é un becho demoníaco, infernal. Que é velenoso, que se che mexa hanche caer os dedos, ou os ollos, que te deixa cego, que o mexacan, que é o seu mexo, fai que che saian, alá onde che toca, unhas verrugas con forma de sapo, que ten aire de sapo, alento de sapo, que fascina coa ollada, que é unha das formas das bruxas, dos demoños, do demo mesmo, que se se lle dá pan a un sapo é moito pecado e que ademais son os nenos da meigas: nacen do parto das meigas despois de que copulen co demo. Tamén nacen das gotas de chuvia no verán. A graxa do sapo forma parte do cacho das bruxas. É un elemento indispensable para facer maleficios: se metemos o nome dunha persoa escrito nun papel na boca dun sapo, esa persoa acaba por morrer consumida. Se empalamos un sapo ao sol pensando nunca persoa, a persoa morre co sapo, se lle damos a mamar ao sapo roupa de alguén, ese Alguén anda rabioso e non sabe por que, etc. E se un sapo incuba un ovo de galo (¡) nace un basilisco, a máis terrible fera concebible. En suma, o sapo é o máis velenoso e infernal dos animais. Vén do mesmo inferno. Como a tartaruga.
Pero só en Galicia? Desde logo que non. Na Toscana o sapo é batto, e así din: Batta, gragna, il figlio dil re che poco ti ama… (Sapa, saraiba, o fillo do rei que non te ama…), relacionando o sapo co pedrizo (e de paso coas rás, granotas en catalán, grenouilles en francés. Os nomes da rá son onomatopeicos. As rás croan. O granizo e a chuvia son cousa súa). En Sicilia o sapo trae sorte- Hai que coller un e telo na casa, preso. (Como aquí os grilos, que xa expliquei noutro artigo que son demachiños. Tamén o son os sapos). Aliméntano con pan e viño (Ou sexa, practican a maxia negra e dánlle os alimentos de Cristo, xustamente o que en Galicia é sacrilexio), porque lle teñen medo, xa que son “xenios incomprendidos” que poden vir de noite e cegarte co seu mexo. En Alemaña existe a mesma idea, mais con respecto á salamántiga, a pinchorra.
E como un principio da medicina popular é que as enfermedades se curan co seu axente causante, para evitar a peste levábanse sapos secos nas axilas, en Alemaña, e sapos vivos colgados do peito, en Galicia, contra os malpartos. Máis tarde pasouse ao símbolos, os acibeches chamados sapos e as pedras bufonitas. E claro, xa que sapos e píntegas son en realidade larvas de sapoconcho, en Plinio o antídoto do veleno de sapos e pinchorras é o caldo de tartaruga. Di Cirlot que o sapo é “o aspecto inverso e infernal da rá”. Claudio Eliano (Historia dos animais, libro XVII, 12) di que é letal na bebida e de “contemplación nociva”: “Un destino similar (a morte) acontece a quen olla un sapo. O home que vexa este animal e o olle en fite advertirá que o sapo, segundo o que lle dicta a súa propia caste, volve tamén unha ollada fixa e, ao tempo, bota un hálito natural para el e pernicioso para a pel humana; así que o home pónse pálido, ata o punto de que quen non o coñeza pensa que está vendo un doente.”
Pois ben, se a tartaruga vén do inferno e o sapo tamén e se se parecen, será que son o mesmo, xa que simbolizan o mesmo. Son animais ctónicos e apegados á terra. “O sapo come terra e bebe as gotas do orballo. E queda vivo enterrado na terra, mesmo no medio das pedras, no medio dos torrós, dun ano para outro. E, ao chegar o bo tempo, sae literalmente da terra. Como as tartarugas pequenas.
O sapo é un animal inmundo, ou sexa, vén do mundus, do inframundo. É a mesma terra. E bebe orballo porque o orballo vén da lúa. Así pois a tartaruga e o sapo, aínda sendo animais “acuáticos”, simbolizan a terra. A rá e a lebre simbolizan a lúa.
Somos raros? Non tanto. Xa dixen que o nome alemán do sapo é kröte. E o da tartaruga? Schildkröte: sapo con escudo.
E os cágados? En galego son as larvas dos anuros, vale decir, de rás e sapos. En portugués, moi ao contrario, son as tartarugas de auga doce, os galápagos, sapo-conchos. Como é isto? Moi fácil: o sapo e a tartaruga son o mesmo animal.
Como se chama logo en portugués a larva da rá? Evidente: cabeçote. Como en Lugo: cabezolo. O cal me produce outra dúbida, pois é claro que o nome latino da bestia tartaruca, testudo, ten relación con cabeza, testa. Non? –Aínda que isto sexa polas cunchas, testa, tixolos, tellas, e a cabeza estea protexida polos ósos do cranio, un verdadeiro escudo, testudo.
E, tirando do fío, na Fonsagrada chámanlle cácabo….ao alevín da troita. O da rá é cullarapo. En fin, o extraño nome da larva en castelán, renacuajo non é tan misterioso como parece: rana-cágado, renacuajo. Máis misterioso semella de entrada que os dicionarios galegos fagan vir cágado do prerromano calaccapu e os portugueses do latino cacitu. Mais o de calaccapu cadra ben: caída do l intervocálico, fusión dos ás, caácapo, cácado, cágado (e cácabo). Calaccapu ata se asemella (e moito) a cullarapo. E por riba é trivial que galápago perde o seu misterio: galápago, calaccapu.
Resulta que galápago e cágado son a mesma palabra! Os portugueses teñen razón: primeiro foi o nome da tartaruga e só despois pasou a designar a larva do sapo (e da rá).