Marcos Valcárcel

No ano 1976, se a memoria non me é infiel, coñecín a un grupo de rapaces ourensáns brillantes coma estrelas da mañá: Bieito Iglesias, Xan Guerra, Marcos Valcárcel, Bieito Alonso. No piso onde vivían celebrábanse reunións contínuas e clandestinas, non só de ERGA, a organización á que todos pertencían (menos Manolo Cao), senón tamén da UPG, e por alí pasaban xentes como Elvira Souto ou Margarita Ledo. Como toda regra ten a súa excepción, entre os ourensáns había un que non o era: Perfeto Ramos, que é de Crecente (pero que, penso, estudara en Auria).
Marcos Valcárcel, naquela constelación de intelixencia, enerxía e xenerosidade que foi ERGA, (aínda que algúns dirán que ERGA foi máis ben unha supernova, e estalou en luces de todas as cores), foi desde o inicio, e continúa sendo hoxe, unha das máis belas estrelas. O seu lume daba calor verdadeira. Na faculdade de Historia ERGA contaba con personalidades auténticamente xeniais: os lucenses Xosé Manuel Sarille, Xullo Gaioso, Pilar Meilán; o coruñés Xullo Cuba; a ferrolá María Xesús Arias; Bieito Iglesias; tamén estaban Rosa Bassabe e Alberte Esteban, que non eran de ERGA, pero como se o fosen. Aínda así, Marcos destacaba pola elegancia, a seriedade e a bonhomía, ademais de por ser un auténtico sabio xa daquela.
Marcos, o home tranquilo, o factotum cultural de Auria, é o home que todos quixeramos ser: partidario firme da igualdade, a fraternidade e a liberdade, da cultura, da paz e do progreso; amigo dos amigos e opoñente educado e amable dos inimigos (non dos seus, que estimo imposible que os haxa, senón dos das súas ideas); cunha cultura enorme, enciclopédica; ameno, claro e didáctico; demócrata practicante; tolerante, pero defensor das súas ideas; convencido, pero non tanto como para impoñerllas aos demais por activa nin por pasiva; bo, xeneroso, no sentido profundo e orixinario destas palabras; bo cos seus e cos outros; sempre con Galicia no corazón, sempre pensando nos desfavorecidos, sempre da parte dos oprimidos, pero sen sectarismo, sen demagoxia e sen ningunha caste de dogmatismo; capaz, eficaz, organizador incansable; con requintado gusto estético, literario, artístico, cinematográfico e musical.
O seu mundo comeza e non remata coa súa familia, os amigos (que son, somos, numerosísimos), Ourense, Galicia, Europa e o Mundo, pois Marcos sabe, e di, que unha cousa non quita a outra; que o amor a Ourense fundamenta o amor a Galicia, e o amor a Galicia, o amor ao mundo. Que a atención aos seus funda o aprezo polos demais.
Ninguén fixo tanto por Ourense, nin estudiou tanto a súa historia, desde o seu devanceiro espiritual, don Ramón Otero, do que é lexítimo herdeiro. Non se comprende, por iso, que non lle teñan dado xa a medalla de ouro da cidade.
A todo isto, e a os seus moitos libros, traballos, conferencias e artigos, engadiremos o seu prodixioso blogue, As uvas na solaina, que leva dado xa moito mosto e moito viño novo, e que as min me parece non só o mellor de Galicia (e se fose preciso do mundo mundial), senón un dos escasos foros de debates auténticos, libres e democráticos con que contamos no país.

PRESENTACIÓN DA COLECCIÓN amancio amigo

Texto para a presentación da colección, que se efectuou con dúas representacións do espectáculo de maxia de Cali ante máis de 500 rapaces e rapazas dos colexios lucenses o martes, 25 de novembro
Queridos rapaces:
O mago Cali vai facer maxia. Non pensedes que se trata de trucos, en realidade é maxia verdadeira. Non sei se Cali aprendeu maxia nas Covas de Salamanca ou se chegou a coñecer ao mago Amancio Amigo. Pero a verdade, rapaces, é que estamos aquí para presentarvos unha colección de libros, os libros, de momento dous, que tratan das aventuras do aprendiz de mago Amancio Amigo, un rapaz duns 17 anos que estudia nas misteriosas Covas de Salamanca, como antes que el fixeron miles e miles de mozos galegos, españois e portugueses. Xa no Século de Ouro eran ben coñecidas as Covas, e os moitos prodixios que lles sucedían ao estudantes de Salamanca. Amancio estuda moito, porque quere ser mago, dominar os libros de conxuros, os libros de ler e desler, que non teñen nada que ver cos vosos libros de texto, porque o Libro de Ler e Desler téñeno os bruxos e úsano para desconxurar Nubeiros, Bruxas e Tesouros. Cando len ábrese a porta da cova onde está o Tesouro, e cando deslen péchase. Cando desconxuran Nubeiros soben ata a nube mentres len. Alá enriba parlamentan co Tronante. Acordan o sitio onde van mandar o pedrazo e o mago deslé a modo para baixar ata o chan. Cando esconxuran meigas se se le ao revés énchese a casa delas. Estes libros son moi perigosos e non poden andar nas mans de calquera. Cando se queima un libro de ler e desler saen do lume luces de tódalas cores.
Así que Amancio quere mandar sobre as nubes e os elementos, desencantar tesouros e obrar marabillas e ademais, aínda que non llo diga a ninguén, tamén quere deixar de ser pobre e namorar a Susana, unha nena veciña súa que é filla dun cacique que ten moitos máis cartos ca o seu pai. Podemos concluír que Amancio é un rapaz de dezasete anos, de mediana estatura, peso, intelixencia, beleza, destreza e sorte. Gasta coleta, ollos ledos, nariz prominente, fáltanlle dous dentes do lado dereito, ten as mans moi longas, como de pianista, e gústanlle as mazás camoesas. Ten o cabelo castaño ou trigueño, non destaca nos estudios porque é soñador e preguiceiro e non lle gusta demasiado o deporte. É pobre e poeta. Está namorado e ten un segredo: é aprendiz de meigo.
Pero as Covas esconden un segredo terrible: son una escola diabólica, e os mestres, Faustino Prósper, a Man Negra, o Robot el Mestre Lionardo, que ten figura de cabra, son bruxos e demos que todos os anos quédanse, en pago polas ensinanzas, co último dos estudiantes. Esta vez decidiron que Amancio sexa o último, e que quede con eles para sempre.
Ademais, nas salas de caldeiras das Covas pasa algo moi estraño, pois o resplandor e a calor que desprenden dan a entender que alí debe haber un lume grandísimo. E iso non é todo, porque Amancio, que é un pouco poeta e sempre anda distraído, topou a beiras do río Tormes cun estrambótico personaxe que sempre leva postas gafas de sol, mesmo aínda que sexa de noite e non haxa outra luz cá das farolas. Esta é a historia que conta o primeiro libro, Amancio Amigo e o meigo de Salamanca, a dun rapaz namorado e a súa loita contra bruxos e demos. Na loita sucede que Amancio se transforma en moto Harley-Davidson, e o meigo de Salamanca, o seu inimigo, en potentísimo Mercedes Benz, que ocupaba case todo o ancho da estrada e ía polo menos a 200 por hora. Xa chegaba onde a moto e dixo Amancio:
Son moto e vólvome camión e tornouse un camión de moito truco.
O Mercedes tivo que frear para non esmecharse na traseira. Dixo o Meigo:
Son coche e vólvome trailer.
E, efectivamente, volveuse un trailer enorme, que metía medo, e que xa collía e ía esmagar sen remedio o camión.
Pasaban unha ponte. O camión botouse fóra da estrada, e cando ía polo aire, dixo:
Son camión e vólvome moto acuática.
E caeu na auga como moto e empezou a planar río abaixo.
O trailer dixo:
Son trailer e vólvome motora e foille detrás á moto.
Xa a acadaba, cando Amancio dixo:
Maldita sexa, son moto acuática e vólvome avioneta e saíu voando e zumbando.
Pero detrás del saíu un avión reactor, que era o meigo transformado. Pasaron sobre o Courel. Amancio volveuse, de súpeto, un anel e foi caer no colo da Susana, que tomaba o sol xunta a piscina da súa casa. A Susana quedou apampada ollando ao ceo, para ver se enxergaba de onde demo lle caera o anel. Pero só viu nubes brancas e paxariños, e un buxato, porque o meigo volveuse buxato e foi pousar nunha árbore, e agardou a súa oportunidade.
A Susana quedou muda e púxose a ollar o anel: era un anel precioso, de prata, cunha esfera verde de esmeralda pulida, na que se reflectía o seu rostro. E cadráballe no dedo que nin feito para ela....
Non vos conto máis, porque para saber o que pasa o mellor é ler o libro. No segundo, que se chama Amancio Amigo e o demo da botella, Amancio Amigo ten un demiño nunha botella. Un día de treboada Sabela, a irmá de Susana, moza de Amancio, libera ao demiño, que foxe. A partir de entón sucédense moitas desgracias inexplicables. Do ceo cae unha chuvia de ovos. Sabela cría un, coa intención de obter un demiño que sustitúa ao perdido. Mais do ovo nace unha especie de sapo con coroa, un basilisco, ao que Sabela e a súa amiga Loreto lle poñen o nome de Anduriño. Pero Anduriño escapa tamén, e mentres isto sucede. Amancio debe enfrontar aos nubeiros e ao seu vello inimigo, Mestre Lionardo. Uns ollos de sangue vixían a aldea entre os nuboeiros e as nubes empezan a concentrarse. Unha grande ameaza pende sobre o lugar. Amancio adormece cada vez que se achega un trebón e do ceo continúan caendo innumerables cousas...
Queren roubar na casa da Susana e por un fachinela entra un ladrón. Ven investigar o asunto o profesor Kalouro, co seu axudante Franco Opaco. Non se entende como un ladrón tan grande puido entrar por unha ventá tan cativa. Só, como proba, queda un violín minúsculo, unha miniatura. Kalouro e Opaco investigan se no inexplicable roubo o ladrón entrou pola ventá ou viceversa..

INCERTOS

Varios espellismos poden desorientarnos ao lermos este libro. Varios espellismos, ou tentacións. Unha, a de supormos, xa que se trata do primeiro libro de relatos do autor, que é o libro dun nóvel. Porén, xa na segunda páxina decatámonos do noso erro. O autor ten oficio e sabe narrar. Se non nolo din, nunca aceptaríamos que é unha opera prima: a habelencia na creación de atmosferas, o tratamento da frase, a construcción dos personaxes fannos crer o contrario. O segundo espellismo é o de crer que estamos fronte a unha obra do xénero fantástico. En puridade, non é así. Unha boa mada de relatos está máis ben no ronsel de Edgar Poe, do Cortázar de Casa tomada ou de Rafael Dieste ca no de Lovecraft, Borges ou Fole. Trátase da literatura dos límites, da literatura do estraño ou dunha caste de realismo mutado. Xa o primeiro relato, Advertencia, avisa no seu título e no seu contido do que podemos agardar: a omnipresente sensación de estrañeza en estado puro, de que debaixo desta aparente realidade hai outra, de que a orde é só superficie, irrealidade. Unha vella toupa esburaca os cimentos e está a piques de causar un terremoto. O certo, o único verdadeiro, é a incerteza.
Un novo espellismo provén aínda do uso da linguaxe. Lin nunha crítica que estes relatos estaban próximos á literatura oral. Non hai tal cousa: os personaxes falan cando están falando, iso si, porque están vivos, e falan como falamos as persoas. Dobao utiliza claves e termos da lingua coloquial, mais non hai ningunha (agás unha que creo observar e que se refire ás historias de abducidos) connivencia coa narrativa oral; nin nos modos nin nos temas nin nas estructuras. Ademais, a lingua está depuradísima e débese agradecer o coidado, fronte á espantosa moda do galego pobre que outros teñen a gala.
Advertencia é, pois, un relato de estrañamento. Trasmonte, un de pantasmas que non me atrevo a calificar de fantástico. O estupendo relato chamado Eu non era, para min o mellor, dálle a volta á lenda urbana, ao mito das abducións, é unha historia de outredade, de desdobramento, de confusión, que nos produce non só estrañeza e incerteza, senón mesmo terror e desacougo. Con inagardada sorpresa final, é un conto clásico e anovador, que non cadra lonxe da ciencia ficción nin da realidade máis cotiá e máis real, un relato onírico, escrito cunha técnica que imita as disrupcións do soño.
Os relatos Pola memoria do teu pai, Non somos nada e O rostro da muller de Aldrei están máis apegados ao realismo, pero son igualmente incertos, porque é incerto o comportamemnto sexual ou ético dos personaxes, confuso, indefinido. Quédalle ao lector o labor de posicionarse. Pola memoria do teu pai remite a un certo Ferrín, a un Ferrín grande, non só no tema, senón na claridade da posición ideolóxica e no orgullo, non disimulado, que temos os que nos sabemos dun determinado bando, e hai que dicilo moi claro. O rostro da muller de Aldrei constitúe unha aguda reflexión sobre o eu, sobre a literatura e sobre a creación. Círculo vicioso é, tal vez, un relato fantástico. Mais ao lelo decátome de todos os relatos poden ser tamén lidos como alegorías, sospeito que poden ser alegorías, magníficas alegorías como as de Hawthorne ou Wells. Pero non. Trátase só dun compoñente máis a ter en conta, un segundo , ou terceiro nivel na lectura: representacións do mundo feitas con mala hostia, representacións que queren desenmascarar a realidade impostada.
O espello provócame unha manchea de reflexións que non se refiren só a el, senón ao conxunto da obra: está moi ben escrito, conecta co “nouveau roman” e coa “nova narrativa galega”, conecta co tema do espello, presente no relato anterior e tan característico de Méndez Ferrín, dálle valor, coa repetición e o decurso lento, ao cotián, ás cousas, aos movementos mínimos, que repetidos e ollados desde outro punto de vista, son outra cousa; o automatismo imbrica o superficial e inxértao nas profundidades máis fondas da alma humana; o cotián, o repetido fanse imprescindibles para navegar pola incerteza: nun mundo que cambia vertixinosamente, que se derruba: os movementos, os costumes, son todo o que nos queda; trátase a cuestión do sexo, moi presente tamén na obra, a das identidades, a do homoerotismo; o cambio no punto de vista pon en relación este relato co titulado Eu non era e non debe ser por casualidade.
A trabe de alcatrán é en parte resultado do enxurrada de petróleo de hai uns anos. A pesar da néboa e das dúas secuencias temporais (o tratamento do tempo é outro dos méritos deste libro), é un relato realista que transcende a maré negra e usa unha peculiar pedagoxía política. Valor de producción, sempre apegada á realidade, neste caso da ribeira, é unha metáfora da soidade e da destrucción. Conto de pantasmas no que nos queda a dúbida de se hai pantasma, e iso é o bo, é unha historia tremenda de saudade dun mundo precapitalista en extinción. De paso, Antón, se cadra Freud tería algo que dicirche: o estraño papel dos cineastas daría para unha revisión freudiana.
O libro que nunca lin, reflexión sobre o escritor máis ca sobre a literatura, discusión moi ben resolta sobre se hai que volver contar as historias, é unha versión do mellor Borges, o do outro, e un relato, se cadra o único, autenticamente fantástico. Versión de Borges, dixen , pero non, porque en Borges non está o inferno, que non son os outros, senón nós mesmos.
A desconcertente derradeira lección incide nas reflexións sobre a literatura, sobre o submundo da cultura galega, sobre o pensamento en si, e as voltas que dá, e como constrúe mundo ficticios ou reais, e sobre esto mesmo que estamos facendo agora, as presentacións de libros, incluíndo o que imos facer despois: tomar uns viños.
Por fin, A encrucillada é de novo un relato pedagóxico sobre os entrecruzamentos das secuencias temporais paralelas e sobre a responsabilidade que cada un ten nos camiños que escolle. Repito o que antes dixen: Unha vella toupa esburaca os cimentos e está a piques de causar un terremoto. O certo, o único verdadeiro, é a incerteza.

O lobo do conto e o do mito

Tres son as figuras do lobo na literatura oral europea: o lobo do mito, o do conto e o da lenda. O lobo do conto é un parviolo moi brutamontes e moi confiado, ao que sempre enganan o raposo, o coello, o home, a vaca, o porco, as ovellas, os castróns e as galiñas. Ata perde batallas contra os sapos ou contra os abesouros. Sempre famento, só pensa en encher a andorga. Non é de fiar, porque, como non ten romana, pesa como lle dá a gana. E aínda así semella arrepentido e mesmo vai confesar. Un individuo risible, en suma.

Pero non nos enganemos. Debe haber unha causa, e haina, para que maltratemos así o lobo nos contos. A causa é, presumiblemente, o medo que lle temos ao lobo “real”. Como tememos o lobo, ímonos rir del nos contos, que xa se sabe que son mentira e que no fondo reflicten os nosos desexos e non a realidade. Se eu son un ninguén, tamén podo ser un príncipe. Se son unha criada, ben podo ser a Borrallenta. Se o lobo é terrible, ben pode ser risible. Se non teño un can, ben podo atopar un tesouro. E se son o fillo parvo, vai resultar que son o listo. Non hai nada máis democrático ca os contos.

Con que nos rimos do lobo porque o tememos. Unha razón similar á que nos leva a rirnos do demo (pero só nos contos), figura que é neste ámbito intercambiable coa do lobo, só que noutro tipo de contos: o lobo nos de animais, o demo nos que Thompson chamou “Contos do ogro parvo”, que en Galicia son sempre protagonizados polo demo.

Rimos do que tememos cando cremos que estamos a salvo. Pero desto pódese deducir que o lobo é unha figura central nos medos dos europeos desde hai ducias de miles de anos. Talvez, se puidésemos preguntarlles aos nosos primos neandertais, desde hai centos de miles de anos. E, sendo así, a súa figura no mito e na lenda é ben distinta da súa figura no conto.

No mito, neses mitos que en parte proveñen dos libros de animais de Plinio ou de Claudio Eliano, dos fisiólogos e bestiarios, e da mitoloxía paneuropea anterior aos romanos, o lobo fascina coa mirada, causa embazamento, déixate mudo, provócache o arrepío. O mellor remedio contra el é velo antes de que nos vexa. Porque é o amo da noite, non pode andar nin acometer máis ca de noite. Ve no escuro e foxe da luz e da música. Ten medo do lume. Os seus ollos brillan coma brasas. Coa súa ollada obstrúe o fogo das escopetas e as balas non lle dan. Non se lle pode disparar de fronte, pois dese xeito non sae o tiro. Só pode comer a metade esquerda das súas vítimas. Ama a liberdade e é rebelde, non se somete. Ataca o home e devora nenos e gando, todo o gando do mundo. De noite médralle o corazón, faise forte. Nos Contos do Valadouro fálase dun home que tiña unha pel de lobo. De noite os pelos da pelica poñíanse en pé. Un rapaz do Instituto de Meira contoume que o seu avó matara un lobo e lle sacara o corazón. Levou este para a casa e meteuno nun recipiente con auga. Pola noite o corazón medrou, medrou, medrou ata que estalou o vaso.

O lobo! os ollos o lombo do lobo!

Os alanos, os verdadeiros arios

No século V a. C. os sármatas (sarmatae ou saurómatas) estaban na fronteira oriental de Escitia, alén do Tanais (actual Don). Eran un pobo da familia iraniana ou aria relacionado cos escitas. Entre os seus grupos contaban os alanos, roxolanos, iásigas e probablemente os ros. Todas as formas de dicir “alano” son formas dialectais iranias da palabra ario (∞???? en grego; O-lan-na en chino; iron en osetio). Tamén foron coñecidos coas formas: "asi", "as", "os" (yasi, osi). Desta denominación provén o termo osetio e o nome do continente: Asia. Amiano Marcelino consideraba que os alanos eran os antigos masaxetos: “iuxtaque Massagetae Halani et Sargetae”, “per Albanos et Massagetas, quos Alanos nunc appellamus”, “Halanos pervenit, veteres Massagetas”.

Sobre o 370, os hunos arrasaron cos alanos, que se dividiron en varios grupos. Polo oeste uníronse a vándalos e suevos (xermánicos) e nunha grande onda chegaron ata a Lusitania e a Cartaxinense. Foron famosos os seus cans de caza, que sobreviven no País Vasco e aínda levan o nome de alanos. En 429 a maioría dos alanos abandonou a Península, fusionándose cos vándalos. Os reis do Norte de África fixéronse chamar posteriormente Rex Wandalorum et Alanorum. Na Galia, os alanos asentáronse en Orleans e Valence, e posteriormente en Armórica. O nome bretón Alan (e posteriormente o francés Alain) dá fe da súa presenza. Na actualidade crese que o grupo G2 de liña paterna do ADN presente en Europa está relacionado coa herdanza alana.

Os alanos do norte do Mar Negro fuxiron cara a Polonia e deron orixe a outras nacións ao mesturarse cos eslavos: os horoatos ou horuatos (croatas); os serboi (cualificados por Ptolomeo como tribo sármata), que deron lugar a serbios e sorbios (sorabos, lusacianos, wendish —nome que remite aos wándalos—, situados como minoría nacional en Alemaña); os belochrobati (croatas brancos) que vivían no alto Vístula (Hrobatia); os iásicos que chegaron a Hungría. No norte, os ros deron orixe a Rusia. No sur, os alanos quedaron baixo control dos hunos e posteriormente dos mongois, que os confinaron no Cáucaso: son os osetas. No século VIII consolidaron un reino, a Alania medieval, que comprendía as actuais Circasia e Osetia do Norte (chamada actualmente Alania). No século IX quedaron baixo o khanato kházaro. En 1187 aliáronse con Xeorxia. En 1395 Tamerlán invadiu Alania e masacrou a poboación. Desde 1767 os alanos do norte (os iron) quedaron na parte rusa, os tuallag do sur na parte xeorxiana, e os digor occidentais repartidos entre Osetia e Kabardina.

O idioma osetio é un idioma iranio con dous dialectos principias: o digor e o iron. A lingua literaria, baseada no dialecto iron, foi fixada polo poeta nacional, Kosta Khetagurov (1859-1906).

(Hai no oeste do Irak outros alanis. Disque teñen antepasados iranios ou turcos. Son sunnitas. Os integristas xiítas chámanlles cans e pretenden extermínalos de raíz. Non se sabe que relación teñen cos verdadeiros alanos, cos verdadeiros arios: os osetos).

Abkhasia

Na actual guerra de Osetia, Rusia ten a razón. Desagrádanme profundamente Vladimir Putin e os seus, tan imaxe especular de George Bush e os neocons, tan inimigos do socialismo, tan amigos dos multimillonarios, das mafias e dos criminais, tan despóticos e autoritarios, tan acérrimos adversarios da liberdade, pero unha cousa é diferente da outra.

No territorio da actual República de Xeorxia conviven varias nacións. Ninguén lles preguntou nunca se querían formar parte dese Estado. O propio Estado é máis que artificial e non se debe esquecer o papel do xeorxiano Iosif Stalin na súa configuración.

O abkhasio-abaza forma parte da familia de linguas caucásicas noroccidentais, xunto co ubykh e o circasiano. Nada ten que ver co xeorxiano. No século VI a. C. os gregos xa sabían destes pobos. Plinio (século I), fala da gens Absilae; Arriano, no século II, dos abasgoi. En 1404, Galonifontibus escribe: “A continuación (tras Circassia) atópase Abkhasia…Teñen a súa propia lingua.” Na Idade Media Abkhasia tiña o seu propio reino. Na década de 1860 apareceron os primeiros alfabetos, baseados no cirílico, e os primeiros libros. En 1864, case todas estas xentes (ubykh, circasianos, abkhasios) emigraron en masa desde as súas terras da costa do mar Negro ata as do Imperio Otomano. Fuxían da expansión da Rusia zarista. Abkhasia pasou a ser rusa. Na actualidade hai en Turquía uns catro millóns de persoas que forman unha comunidade errante desta orixe. Pero esténdense en realidade desde Kosovo ata Palestina. As súas terras orixinais foron en parte ocupadas polos karveliamnos e armenios, no sur, e polos eslavos, no norte.

En 1926 intentouse un alfabeto baseado no latino. En 1928 apareceu un alfabeto abkhasio unificado, tamén tomado do romano. Só en 1931 Abkhasia pasa a integrarse en Xeorxia, a pesar de ser república autónoma. Coa constitución da República Soviética de Xeorxia procedeuse pola forza á deslatinización, volvéndose a un alfabeto cirílico baseado no xeorxiano. Outra vez cómpre lembrar que Stalin era xeorxiano e Beria mingreliano. Eses son os anos da “xeorxización” de Abkhasia e de Osetia. A partir de 1940 foron sustituídas as galescolas, quero dicir, as escolas en lingua abkhasia, por escolas obrigadas en lingua xeorxiana, e as publicacións en abkhasio foron vetadas. Tras a morte de Stalin e Beria, en 1953, elabórase un novo alfabeto, de base cirílica, pero con 14 caracteres alleos a ese modelo. Actualmente discútese a posibilidade dunha volta ao alfabeto romano, para que tamén poidan usalo os abkhasios turcos. En Turquía, o abkhasio está total e completamente marxinado (non esquezamos que Turquía é un dos Estados máis monolíticos e perseguidores das minorías que hai no mundo). Na propia Abkhasia, como resultado da emigración do XIX e da política migratoria (de mingrelianos a Abkhasia) e da política asimiladora soviética, os abkhasios son minoría, e non haberá máis de 100.000 falantes. Ao norte, en Cherkesia, uns 30.000 abazas falan no mesmo idioma (pero teñen un alfabeto propio). Ao sur, en Turquía, o idioma tende á desaparición. Pola súa parte, o ubyk desapareceu en 1992 coa morte do último falante, Tevfik Esenç.

Ramiro Fonte

SALÓN-TEATRO


Pasáronme unha cita e ante as portas
agardei; aínda lembro que ese día
chovía unha auga maina e parecía
un tempo de naufraxio e ilusións mortas.

Por días sen regreso e rúas tortas
chegara alí. A voraz melancolía
devorábame os ollos e poñía
unha urxencia febril nas mans absortas.

Pasáronme unha cita e agardei
ante as portas do cine, cun xornal
atrasado e marcado, e unha clave.

Móllame a chuvia a trenca e o xersei,
esquecinme de cal era o sinal,
xa non o sei e xa ninguén o sabe.

(Extraído de As cidades mergulladas)


Descanse en paz o noso amigo

O DEMO DA BOTELLA

Amancio Amigo e o demo da botella
1ª edición
Con excelentes ilustracións de Patricia Castelao

A figura do demo na literatura de tradición oral

A AELG (Asociación de Escritores en Lingua Galega) e a Área de Cultura da Deputación de Lugo organizan a IXORNADA DE LITERATURA ORAL en Lugo o día 17 de outubro arredor do tema "A figura do demo na literatura de tradición oral". Os relatorios e mesas redondas, a cargo de especialistas como José Manuel Pedrosa, Xosé Miranda, Félix Castro Vicente e Peter Missler, vanse desenvolver no salón de Actos da Deputación Provincial, rúa San Marcos S/n. Coordinan a xornada: Isidro Novo e Antonio Reigosa, ambos vogais do Consello Directivo da AELG. A entrada é libre.
Paralelamente, quen así o desexe poderá visitar na sala de Exposicións da Deputación a mostra "Libros do demo: grimorios e ciprianillos", colección de xoias bibliográficas sobre o tema propiedade de Félix Castro Vicente.O profesorado que desexe realizar unha visita co seu alumnado á devandita mostra pode facelo na mañá do 17 de outubro, xa que ese día vai ser o propietario da colección quen a guíe e comente. Neste caso deben concertar previamente a hora de visita no Departamento de Comunicación e Xestión Cultural do Museo Provincial de Lugo, a través do Tfno.: 982 242112 ( ext. 27) ou do e-mail info@museolugo.org.

Consulte o programa aquí.

O OBJECT TROUVÉ

Creo que a literatura é sempre algo similar a un "object trouvé". Schwob faino así nas Vidas imaxinarias, co Frate Dolcino, con Pocahontas ou co Capitán Kid; Borges, na Historia Universal da Infamia, en Etcétera, nos Artificios e, en realidade, en todos os seus libros; Cunqueiro, en Escola de Menciñeiros, Xente de aquí e acolá, Os outros feirantes e practicamente sempre.
Fun tan inxenuo que quixen adiantarme, dar un paso máis, inventar o obxect, e así, en vez de contar a Fanto Fantini, María Pita ou Paolo Uccello, contei xente que se cadra nunca existiu: un Coruteres, un Orio, unha Ama Pitila. Mais nese momento comprendín que a literatura é sempre un object trouvé, atopado nos soños, nas memorias, na literatura ou no cine, e que ese paso adiante non é posible, porque o que facía era volver á literatura eterna. Por exemplo, unha das primeiras lembranzas que teño é de chegar á aldea onde pasábamos as vacacións, na Mariña. Tiña eu uns cinco anos, non sei ben. Non sabía a onde ía, porque non lembraba en absoluto ter estado alí. Non lembraba o ano anterior, o cal supoño que é común a esa idade. Non tiña conciencia dese lugar. Chegamos nun minibus, porque iamos cos meus irmáns, pais, avós, tíos e primos, e con algún máis. No barrio había só tres casas, e alí estaban todos os nenos da parroquia, que sabían que íamos, agardándonos. Todos me saudaban, chamábanme polo nome, e eu non os coñecía. Mellor dito: non sabía que os coñecía. Espertei subitamente a unha conciencia superior, distinta. Tiven unha sensación de estrañeza, de vertixe. E empecei a pensar que me cambiaran, que eu era outro, que non era Xosé Miranda, senón un impostor que puxeran no seu lugar. As explicación que me parecía máis lóxica era tamén a máis simple: viñeran os estraterrestres e sustituíran un neno por outro sen que ninguén se decatase. Así, era eu o único en sabelo.
Atopeime con iso. E con iso, que é arquetípico, eu quero, sen embargo, facer literatura, e por iso teño que facelo individual e contalo ao meu xeito. Porque isto contaríase mil veces, mais eu vouno contar outras mil, e vai ser outra cousa. Porque, aínda que é arquetípico, pasoume a min e non a outro, e eu son eu, non un maniquí de mostra.
Decidín daquela volver ás formas máis clásicas, facer a literatura máis individual e reaproveitar sempre os materiais que puidese. Contar, por exemplo, a vida de Pero Vila-real, ou sexa Pero da Ponte, a de Afonso de Lanzós ou a de Lourenzo Tasende. Agora ben, con iso quero facer literatura, non teses.
Despois está a cuestión das formas. Estou convencido de que a literatura esixe formación, arte, destreza, disciplina, estruturas, como un edificio. Non valen catro cousas postas á repañota, e aí vai. As formas son importantísimas, as formas sono todo. Non me van nin a verborraxia, nin o minimalismo, nin o pensamento feble, nin os ideólogos do baleiro. Cando como unha centola quero atopala chea. Por iso eu quero ser un escritor dos de sempre, como Flaubert, Maupassant, Blanco-Amor ou Stevenson. E nada máis.

SOÑO E NARRACIÓN

É certo que o relato ten que ser sucesivo, non moroso e descriptivo. Esa lección está máis que clara no conto oral. Durante o soño, o cerebro reinterpreta a memoria e dálle forma. Tendemos a lembralo todo como unha narración. A narratividade está, pois, nos nosos xenes, e tamén a necesidade de escoitar, ler ou ver historias. Sendo neno comecei a comprobar que os soños non só teñen estrutura narrativa, senón que en ocasións son pezas dunha estrutura maior. Soñaba, por exemplo, que andaba en bicicleta, e eu non sabía andar. Decatábame de que era un soño precisamente por iso, e espertaba. Pero a seguinte vez que soñaba o mesmo, cando ese eu vixiante me advertía de que eu non sabía montar, lembraba inmediatamente que xa aprendera, e con quen, e de que xeito. Naturalmente, non era certo, pero eu lembrábao, e seguía soñando. E a seguinte vez xa ía cun grupo, todos en bicicleta, e así sucesivamente.
Non son máis ca dúas cousas: poeta e narrador. Estes dous individuos actúan, porén, moitas veces en consenso, como, sen ir máis lonxe, na Historia dun paraugas azul, que é unha épica lírica con prosa pautada, e outras veces en disenso, como en Morning star, que foxe conscientemente da prosa poética e do metafórico, pois se quero narrar unha aventura brutal, desapiadada, rápido e ben, como quen come pan, non podo ter innecesarios impedimentos. Pois eu quero narrar de maneira que o lector comprenda o que lle conto e para iso teño que facelo do xeito adecuado, que depende, claro, do que estou contando. Son claramente partidario da liña clara, como Hergé.
Non quere isto dicir que non integre nas obras o simbólico e o onírico, non só nas obras claramente fantásticas como A biblioteca da iguana ou As mans do medo, senón nas descarnadamente realistas, como O demo á orella ou Morning star. Porque todos soñamos. Eu combato o sono e defendo o soño. Combato o sono, o tedio e o aburrimento dun realismo plano que resulte ser costumismo puro, e defendo o soño, a utopía, a ilusión e as aspiracións que todos levamos dentro, o tesouro que todos buscamos.
Supoño que existen dous tipos de escritores, o escritor de ideas e o escritor de imaxes. O primeiro pode facer filosofía, novelas de tese, crónicas e realismo social, fábulas con moralexa e arquetipos representado o mundo. O segundo, e eu son destes, é un narrador puro ou un poeta puro. Non fago filosofía, conto. Conto a vida dun individuo concreto, singular, característico, unha emoción concreta, un terror determinado, ou versifico as miñas sensacións, intuicións, imaxes. E iso é todo.
Creo que a literatura é sempre algo similar a un "object trouvé". Este termo que alude, como tal, ao minxitorio de Duchamp, serve para catalogar a obxectos cotiáns, que descontextualizados adquiren outro significado.Do mesmo xeito, unha percepción standard pode modificarse cun mínimo cambio no punto de vista, modificándose totalmente o significado.

DICIONARIO DOS SERES MÍTICOS, 5ª EDICIÓN

entrevista en Galicia Hoxe

entrevista

VIDA E NARRACIÓN

Aínda que os contos orais son arquetípicos nun sentido junguiano, teñen miles de variantes, que son as nosas mesmas vidas. As súas poderosísimas imaxes que proceden en liña directa dos mitos orixinais espertan en nós milleiros de ecos. Continuando cos exemplos e volvendo a Poe, fálase del como dun campión da literatura fantástica: En realidade, se quitamos O gato negro e algún máis, os contos de Poe non teñen nada de fantástico. Producen, iso si, unha sensación de estrañeza, de dislocación ou de horror irreparables. Baudelaire xa advertiu que o que facía Poe era relatar as excepcións da vida humana. Noutras palabras, digo eu, é literatura dos límites. E isto porque creo, con Marcel Schwob, que a literatura no que verdadeiramente se diferencia da ciencia é en que o obxecto da primeira é o único, e o da segunda o xenérico. Contar unha historia non é o mesmo que contar a Historia.
Canto máis único, máis diferente, menos cotián é o narrado, máis efecto produce. Canto máis singularicemos o personaxe e as súas peripecias, máis real e verosímil o faremos. Estará máis vivo e , por iso, poderemos vernos no seu espello e emocionarnos coas súas emocións. Unha princesa manca ou unha princesa cun parche nun ollo teñen moita máis forza literaria, que lles vén conferida pola súa singularidade. Así comeza Schwob as súas vidas imaxinarias: A ciencia histórica énchenos de incertidume se se refire a individuos. Deste xeito, unha novela costumista que o que pretende é xeralizar, clasificar, exemplificar, está de antemán condenada ao fracaso. A nai de Gorki non representa ás nais, é só unha nai. Non en van Flaubert condenou as novelas “estadísticas ou etnolóxicas” de Balzac e de Zola, matando con iso a súa propia creación, o realismo.
Outros din que a novela moderna ten que abandonar a trama, que ten que facerse fractal (como os blogues) e que debemos fuxir da intriga, do misterio, do artificio, da narración, que non debemos facer novelas que sexan, en realidade, sedicentes guións de película, esquecendo que, verdadeiramente, son as películas as que semellan novelas, e non pode ser doutro xeito, pois o cine é unha vasta extensión da literatura, case sempre, mais non sempre, épica. Xa que o pensamente non é verbal, senón imaxinativo, xa que os nosos pensamentos son antes imaxes ca palabras, a literatura, o cine e a banda deseñada son tres formas de narrar, mais teñen a mesma base. A crenza de que a novela está en crise, a crenza de que a novela debe ser sicolóxica e a crenza de que todas as tramas están escritas, tres crenzas que son unha soa persoa verdadeira, son pura superstición á que, afortunadamente, os lectores non lle fan nin caso. Os que así razoan supeditan a emoción á ética, fixándose na parte e non no todo, porque o importante é a eficacia do mecanismo. Xa Borges advertiu que o que está en crise é a novela sicolóxica, por repetitiva, e que nunca como no século XX a novela de trama tivo tanta vida e produciu tan magníficas obras. Porque, advirtámolo, a propia vida ten estrutura narrativa. Ten comezo, nó e desenlace. Ou non os ten, pero o cerebro interprétao así.

Vida e literatura

Ante a sinxela pregunta de que é o que eu quero dicir coas miñas obras, que pretendo ao escribir, síntome perplexo. En primeiro lugar porque creo que a literatura é autoalusiva, e así o que pretendo é precisamente o que escribo, e en segundo lugar porque son moi inimigo das teorías literarias e moi amigo das prácticas. É dicir, toda obra literaria pode apoiarse nunha teoría, pero case sempre a traiciona porque a trascende. Poe pretendía escribir poemas dun xeito totalmente racional, imitando o chamado “método científico”, como se fixese un reloxo. Razoaba así porque cría que a escritura é unha operación da intelixencia. No entanto, escribía poemas románticos. E é que, primeiro, a intelixencia non é suficiente. A literatura aspira a traballar con emocións. A literatura é un soño, un soño dirixido e deliberado, pero fundamentalmente un soño, diría Borges. Segundo, o propio método científico ten moito de bulo. Sen unha idea previa non hai nada que facer. Os científicos son, en realidade, os que traballan dun xeito similar ao dos artistas: teñen un soño e danlle forma. Porque esa idea previa só pode ser intuitiva. Así son tamén, e cada vez máis literalmente, creadores. Huidobro: o poeta é un pequeno deus. Terceiro, ninguén sabe que é iso da intelixencia, ou, nunha versión especular, hai tantas intelixencias diferentes que a intuición, as emocións, a espontaneidade poden considerarse unha máis. Non vou facer, por iso, ningunha autopoética. Mais quero engadir que moitas veces as cousas que se cren saber, as cousas aceptadas, baséanse en evidentes artificios e en falsas verdades. Dise, como tal, que a obra de Cunqueiro está enmarcada no fantástico ou no artúrico, que forma parte da “Materia de Bretaña” e ambas cousas son rotundamente falsas, epidérmicas. Dise que o realismo máxico é cousa dos sudamericanos, porque alí o mítico e o fantástico forman parte do cotián. Esta é unha ollada eurocentrista e aínda máis, descoñecedora da propia realidade, da realidade propia. En todos os países do mundo o fantástico, o onírico, o mítico e o sobrenatural forman parte da realidade, pois están inseridos no simbólico e o simbólico é a linguaxe do inconsciente, que fala con imaxes mais ca con palabras. E cando se quere fuxir a toda costa do soño para construír algo absolutamente racional e carente de emocións, a realidade traiciónanos e aparecen, como tal, as lendas urbanas ou os novos mitos: os extraterrestres, a criptozooloxía, que son pezas narrativas perfectamente asimilables ás tradicionais. Sabemos agora con absoluta seguridade que o pensamento non é verbal. E o mítico, o simbólico, o onírico son formas nas que o cerebro interpreta a realidade, pois todas as realidades son a visión que o cerebro ten. Por iso Pedro Páramo e Raskolnikov, Drácula e Tom Sawyer, Amadís e Oliver Twist teñen exactamente a mesma esencia, a da materia coa que están feitos os soños. Engadiría a isto que a literatura oral conformou moitos dos modos, os personaxes, as sombras e os símbolos da literatura culta.

O CASTRO DA ATALAIA

Se vostede entra nestas páxinas: http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia/; http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-atalaia-1/; http://www.slideshare.net/ CastroAtalaia/castro-da-atalaia-2/; http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia-3/, poderá ver o seguinte:

Promociones San Ciprián proxecta construír o seu “Residencial Faro de San Ciprián”, tres edificios de 5 pisos e 100 vivendas, xusto por riba do Castro da Atalaia. Hai tres parcelas afectadas. Na páxina web da Promotora anúnciase a obra como “unha situación única en España”, xa que é o “único conxunto residencial que ofrece a posibilidade de residir nas inmediacións dun faro” e en primeira liña de costa.

O alcalde de Cervo, concello ao que pertence San Cibrao, autoriza 100 vivendas sobre o castro, dando tres licencias para levantar tres edificios. O castro é milenario, e todo o mundo sabe que está alí, aínda que no Concello non consta que haxa restos arqueolóxicos, ou iso se di. Os veciños avisan á Consellería de Cultura. O Concello tarda catro días en notificarlle ao constructor que ten que suspender as obras. Mentres, máis de 1000 m² foron estragados e sacados en anacos en camións que os levaron ata a entulleira na vila de Xove.

As obras continuaron aínda despois, malia prohibilas Cultura mentres non se inventaríe a zona. Abriuse unha investigación xudicial no Xulgado de Viveiro pola denuncia interposta polo fiscal xefe da Audiencia Provincial de Lugo “pola demora na orde de paralización das obras que provocaron a destrucción dos restos”. O baleirado da parcela, dise, foi case total, 1000 m². Porén, a finca media 1648. 648 estaban intactos. O luns 3 de setembro continuábase a destruír o terreo. O Concello comunicara a paralización en 8 de xuño.

Os veciños denuncian os feitos ao Delegado de Cultura. Este considerouno irrelevante, asegurando que só se salvaran 200 m. Sen embargo, documentos firmados polo arqueólogo provincial demostran o contrario. O dato dos 200 m sacárono dos informes do arqueólogo pagado polo promotor. Así, a Consellería de Cultura dá por bo o que lle convén á construtora. Hai, ademais, unha gravación de TVG que amosa que eran 648 m, e non 200, os que quedaran (a 15 de xuño). En agosto e setembro, a promotora retira con pa mecánica unha capa de area de entre 60 cm e 2 m de altura, na segunda parcela. O 3 de setembro a empresa de arqueoloxía AXA, contratada e pagada polo construtor, comeza as sondaxes da parcela (despois de lle meter a pa). Os veciños denuncian de novo que non houbo o preceptivo control arqueolóxico e que se cometeron irregularidades, que se destruíron estruturas e capas fértiles arqueolóxicamente. Porén, Patrimonio e Cultura permiten que os mesmos arqueólogos pagados pola Promotora fagan as novas escavacións.

En novembro a construtora destrúe unha nova franxa de terreo. ADEGA denuncia os feitos. Cultura (esa nosa Consellaría) o único que fai é preguntarlle e ao arqueólogo da construtora se é certo. Este recoñece os feitos, pero di que foron na zona baleirada en xuño.

Lévanse a cabo voladuras de rocha no castro (febreiro de 2008). Unha nova parcela é destruída a partir do 7 de marzo.

A que agardan os representantes do pobo, a Conselleira, o Director do Patrimonio?

Non vou ser eu quen dea a desposta. É evidente.

OS XEMELGOS ESCUROS DE VILLA DEODATI

Pouca xente sabe que a orixe da figura do vampiro na literatura está no romanticismo e é unha orixe ilustre, nada menos ca en Lord Byron (quen, por certo, tamén recuperou a figura do pirata, dándolle ese equívoco lustre libertario que segue confundindo ás xentes). Vampiros e piratas son, en verdade, depredadores e non monxiñas da caridade. Drácula non é o primeiro vampiro e, en realidade, non é arquetípico. Mais o seu modelo é o vampiro de Byron.

Así, o primeiro vampiro literario naceu en Suíza, en villa Deodati. Unha noite de xuño de 1816 estaban reunidos alí, a beiras do lago Leman, Byron, o seu médico persoal John William Polidori, o poeta Percy Bysshe Shelley e a súa moza, Mary Wollstonecraft Godwin. Alguén suxeriu escribir un relato de fantasmas. Shelley non o fixo, Byron escribiu un fragmento e Mary un relato. No fragmento de Byron (que el incluíu no final do seu poema Mazeppa e que se ten publicado independentemente cos títulos de “A fragment” e “The Burial”) aparece o vampiro, relacionado coa lúa, cos féretros e coa inmortalidade. Publicouse en 1819. O vampiro de Byron localízase en Turquía. Ese mesmo ano, Polidori deu ao prelo o relato “O vampiro (The vampyre)”, que non é máis ca o argumento de Byron, tal e como este llo contou. Un caso de apropiación indebida, vaia. Pero que tamén leva dentro unha homenaxe: o vampiro semella o propio Byron, é lord e vai de Londres a Grecia. Posteriormente,

Mary Wollstonecraft adiantouse. Escribira un relato que “xurdiu na miña mente cunha viveza alén dos límetes normais da ensoñación. Vin, cos ollos pechos mais cunha aguda visión mental, ao pálido estudiante de impías artes axeonllándose a carón da criatura que ensambalara. Vin a espantosa pantasma dun home inerte e despois, debido á intervanción dalgún poderoso motor, amosar sinais de vida e axitarse cun movemento incómodo, semivital”. O relato baseábase en vellas lendas da literatura oral (o mesmo, por certo, ca o vampiro). Mary desenvolveuno e fixo unha novela que publicou en 1818: Frankenstein ou o moderno Prometeo.

Velaí: Drácula e o monstro de Frankenstein son xemelgos. Naceron o mesmo día e no mesmo lugar, viñan no mesmo ovo. E se un é mortal, o outro é inmortal, se un é fillo da superstición, o outro é fillo da “ciencia”. Se un do pesadelo, o outro do soño da razón. Como os dióscuros, teñen distinto pai, mais semellan inseparables. Na moderna bioloxía diríamos que o vampirismo se transmite coma unha infección vírica, a través do sangue: reproducción sen sexo. Drácula é un parasito, un aristócrata. E, como non está vivo, non pode morrer. O monstro que por non ter, non ten nin nome propio, é un lumpen, cheo de vida e de dor, amosa as cicatrices. Diríamos que é tamén reproducción sen sexo: froito da enxeñería, é un individuo transxénico, unha quimera.

Ai, pero os dous xemelgos son fillos da morte, non da vida. E o mesmo que un non ten memoria, nin identidade, o outro é só memoria e narcisismo.

Pero ambos encarnan a soidade radical do ser humano.

Cachorros, cuzos e cerrulos

Hai palabras do noso inmediato entorno, palabras comúns que constitúen, porén, auténticos misterios. Como tal, palabras do galego: cachorro, cuzo, cerrulo e do castelán: perro. Non son eu filólogo nin moito menos etimoloxista (xa me gustaría), mais hai cousas que chaman a atención, e, ás veces, cousas que lle saltan a un aos ollos. Se buscamos no Dicionario Xerais da Lingua (2002, corrixido en 2004), vemos o seguinte. Cachorro: probablemente do latín vulgar catulum. Fillo pequeno de diversos mamíferos. Animal que non é aínda adulto.

Mais todos sabemos que cachorro é fundamentalmente un can que non é adulto, e só por extensión a cría doutros animais. Tres cousas o corroboran: a palabra indoeuropea can está explícita en cachorro (ca), no portugués do Brasil cachorro é sinónimo de can, e os etimoloxistas buscan a súa orixe en catulu(m), isto é, canciño. Cachorro é palabra propia da Península Ibérica (e das súas extensións lingüísticas). Non a hai noutras linguas románicas. Por que? Non nego que cachorro veña de catulu, mais, nese caso, de onde saíu o dobre rr (que tamén está en perro)?

Teño asumido que as linguas prelatinas exerceron no vocabulario moita máis influencia da que, por pura ideoloxía (os romanos viñeron civilizarnos!) adoita admitirse. É que ninguén se fixou na similitude de cachorro (can) co vasco txacurra ou txacur, can? É que ninguén ve a evidente influencia do vasco (ou íbero) nos idiomas da Iberia? Moitos anos pensei que perro debía ter orixe xermánica, polo dobre rr- Agora non o creo. E se ollamos aos íberos?

O Dicionario Xerais di de cerrulo: calquera animal pequeno doméstico. Mais outra vez todos sabemos (os que coñecemos a palabra) que cerrulo é un can pequeno, e só por extensión outro animal pequeno. Pero se en cerrulo está de novo can! E desta vez non se trata dunha cría. O Gran Dicionario Xerais rectifica. Cerrulo: can pequeno, cadelo. A palabra ten outra forma, zarrulo. E a Zarrulada é unha manda de cans, unha procesión de ánimas en forma de cadelos (como o Orco de Pontevedra).

Pero, fixáronse vostedes no dobre rr de zarrulo? Terá que ver con cachorro, con chacurra?

O Dicionario Xerais deriva cuzo (can pequeno) da voz cus, que se utiliza para chamar os cans. E de onde saíu cus? O Dicionario non o explica, mais di que cusco, voz para chamar aos cans é “creación expresiva”. Non o creo. Cus lembra os nomes do rato e o gato, mus. Dicirlle cus, cusco, cuzo ao can é chamalo polo nome (como dicirlle muxo, micho, minino ao gato). Debe ser a voz indoeuropea ancestral. Pois cuza, en hindi, é cutia, e Cuchulain, o heroe irlandés era…o can de Chulain! E se ollamos aos celtas, ou castrexos, falasen no idioma (indoeuropeo) que falasen?

A maiores, xa que os nomes do animal doméstico por excelencia, o can, acabaron denominando a outros animais domésticos de pequeno tamaño (cachorro, cerrulo), os nomes do gato veñen dos do can. Os romanos chamaronlle canciño ao gato. Xa vimos que catulum (e catellum) son diminutivos do can. O poeta Catulo era… un canciño! Cando tiveron gatos (que chegaron de Exipto ou de Asia), extenderon o diminutivo do can e chamáronlle cattus, catus, gato “cadeliño”.

ISAGEI MANI

Isagei Mani (Portador da bandeira) é un indíxena lakota Yankton (sioux) que vive nunha reserva en Dakota do sur. É un dos "portadores da camisa", a orde de cabalería dos lakota, á que tamén pertenceu Cabalo Tolo. Entre os brancos leva o nome (colonial) de John Zephier. A súa esposa, Lourdes Gutierrez, é cubana do exilio. Como cubana, debe levar sangue africana, europea e se cadra americana. Os dous foron soldados dos USA, pero abandonaron porque "non querían seguir contribuíndo á opresión". Agora apoian a Barack Obama. Barack siñifica en swahili "bendicido por Deus". Obama é medio branco (anglosaxón), medio swahili. Que Isagei apoie a Obama é o encontro entre nacións oprimidas. Xúntanse así os latinoamericanos, os afroamericanos, os europeos e os indíxenas (americanos auténticos) nunha nova coalición.
Non agardo miragres de Obama. Pero quero crer que poden chegar con el novos aires, cando menos, o recoñecemento das opresións e sanidade para todos. En canto ás mulleres, estou convencido de que fará máis el pola igualdade que a ínclita Clinton.

As mans do medo, 3ª edición

As mans do medo, 3ª edición
Edicións Xerais de Galicia
ISBN 978-84-9782-598-6

Xudeos antisemitas?

A agresión aos rapaces árabes (acoitelamento, apaleamento) non é, seguramente, antisemitismo. Va que non. Porque, se o fose, a Asociación de Amizade Galiza-Israel denunciaríao.

Manuel Sarille Lenceiro

Cheganos a triste nova do falecemento de Manuel Sarille Lenceiro , Presidente da Asociación para a Dignificación das Vítimas do Fascismo de Lugo e pai do noso querido amigo Xosé Manuel. Na fotografía, nun acto da Asociación con Rodríguez Fer. Detrás, unha imaxe da súa irmá Carmen, asasinada polos fascistas no 37. Este xoves recibirá un homenaxe en Lugo.

Morning Star, 12ª Edición

MARABILLA EN NANTES

TÍTERES OS DE NANTES!

CASTRO DA ATALAIA

Este é un bo exemplo de como practica a Consellería de Cultura a súa máxima de "Tolerancia cero".

Un escándalo!

A noción de ben cultural queda subordinada á posibilidade do gozo público, o que, á súa vez, se vincula ó deber de conservación, e iso con independencia de que a súa titularidade sexa pública ou privada.

Así pois, xa que os bens culturais teñen un valor de testemuña histórica e de civilización, os propietarios e as diversas administracións deben preservar ese interese xeral que é o noso patrimonio histórico. No exercicio dese cometido estes entes públicos precisan a colaboración das institucións e, sobre todo, dos cidadáns, no coidado, defensa, protección, conservación e custodia de tódolos bens que forman parte do noso patrimonio cultural.

Porén, o Concello de Cervo da Mariña lucense outorgoulle tres licenzas a un construtor, para levantar 100 vivendas sobre o castro da Atalaia. Ambos sabían que nese terreo hai un importante xacemento arqueolóxico.

O Concello non tramitou a orde de de paralización da obra emitida por Patrimonio até catro días despois, permitíndolle, deste xeito, ao construtor destruír parte do xacemento.

Pola súa banda, Patrimonio incomprensiblemente permitiu que esta desfeita continuase noutras parcelas que non se viran afectadas, tal e como se pode comprobar nestas ligazóns:

http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia/

http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-atalaia-1/

http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia-2/

http://www.slideshare.net/CastroAtalaia/castro-da-atalaia-3/

DRÁCULA NO ROCHO

Lugo era triste, escuro, frío. Todo o inverno chovía sen parar, a néboa non deixaba ver un burro a tres pasos, as noites semellaban interminables e as tardes brevísimas, non había luces nas rúas, que tiñan beirarrúas de terra, moitas eran sinxelamente carrís, nevaba dúas ou tres veces por ano e a neve non se ía en varios días, os carambos pendían dos lousados e o lazo duraba meses nos charcos que se formaban nos descampados. As clases comezaban ás nove (un día por semana, ás oito), remataban á unha e media, e volta pola tarde, de catro a sete. Saíamos con noite e atravesábamos unha cidade deserta, a escuras, en penumbras. Sentíamos unha man acariñándonos o cocote.

Porque estabamos máis que avisados. Non fales cos descoñecidos. Ten cuidado se vén un coche. (Pasaban poucos, moi poucos). Ten coidado porque pode ser o coche do sangue, o coche do chupasangues. O chupasangues, que lle quita o sangue aos nenos para vivir, ou para vendelo, ou para encher garrafas, ou para chuchalo. O chupasangues que agarda detrás da esquina, a carón do muro, nun portal, nun carril sen luz. O coche do chupasangues, que non leva conductor. Máis ca avisados: o chupasangues nos campos de millo, nas trincheiras de Garabolos, en calquera sitio.

Agorasei que as historias de chupasangues eran lendas urbanas cunha base moi real. Por ejemplo, nun número do Tío Pepe da Fonsagrada (periódico anterior á Dictadura), atopei o que segue: “En troques, fixéronlles subir ao pao os asesinos de Gador, que chuparon a sangre d´un neno como menciña”

No barrio xuntábamonos todos os nenos. Nos portais. A contar e escoitar.

E unha noite, á hora da cea (sobre as 10), estábamos no rocho dos Bohorque. Eu era moi pequeno, seis ou sete anos. Os outros, meirandes: meu irmán, os tres Bohorque, o José Luís, o Tito e o Pepucho, o Pepe, non sei quen máis. Non sei nin como puidemos meternos naquel rocho estreito, cativo, tantos nenos. O rocho, ateigado de caixas, leña, cachivaches, cadraba debaixo do piso, nun descanso das escaleiras. Non tiña a penas luz, e abríase por detrás, mediante unha xaneliña (Un ventanuco, máis ben) sobre a horta. O Carlos ou o José Antonio, que xa eran mocetes, foran ver Drácula, e contaban a película: a viaxe na dilixencia, a chegada ao castelo, a cea, a viaxe a Londres, todo. Drácula resucita, nunca morre, faise morcego, néboa, pero non pode entrar nun sitio se non o convidan. E nesto oénse uns pasos na escaleira. Petan na porta do rocho. Todos asustados agolpáronse contra o fachinelo, afastándose da porta. Quen é?-di un dos irmáns, e unha voz responde: ­—Drácula. Ábreme e déixame pasar.

Polo ventanuco non cabíamos, non podíamos fuxir. Salvo eu, que era o máis cativo. Dixéronme: ti tírate. O medo era real, pero non me tirei. Meu irmán mandoume meter nunha caixa de cartón. Os outros agardaron, todos contra a parede. O Carlos colleu unha tranca e púxose detrás da porta, disposto a defenderse. A voz dixo: Abride a porta! Abriron. Eran os pais que viñan buscalos para a cea e decidiran gastarnos unha broma.

MUSMUSUSMU

Pregúntame Xoán da Coba (quen se agoche detrás dese seudónimo) a orixe do nome dun personaxe da miña novela Ariadna, o gato robótico Musmususmu, pois ao visto en wolof (idioma do Senegal) muus significa gato, muus mu, o gato que, e muus mu suñu, o gato que é noso En puridade, o nome do personaxe musmususmu non é meu: roubeillo ao Paco Martín. Claro que nel era o nome dun rato, que se explica pola repetición de mus. Se o gato caza ratos, podemos con facilidade aplicarlle a un o nome do outro. O meu gato é mecánico, pero murador. (Un gato murador é o que caza ratos, non o que anda polos muros). Noutras palabras, os nomes do rato e do gato semellan emparentados ou cando menos similares. Non me dirán vostedes que muus (gato) e muxuk (gato en uzbeko), músaro (en leonés), mixino, micho, etc, non se semellan a mus, maus, mouse. E non me dirán que o que fan os gatos, miañar, maullar, facer miau, non se parece ao nome dos ratos. Do mesmo xeito que o que fan os cans (guau, antes sería uau), en inglés wof, será onomatopeico, pero seméllase ben aos nomes do lobo -wolf, ulf- e do raposo -vulpes (que soaría uulpes), golpe. Pero o raro é que os nomes europeos do gato son, en verdade, derivados do nome do can (catus: canciño) e os nomes latinos do rato parece que proceden máis ben da rata, porque en latín orixinalmente o gato era felix e o rato mus. Pois vexan se se asemellan (rato, gato). O Ratonero (Buteo) chámase en galego Miñato, e miñato parece que, en realidade, é o mesmo: miñato, gato, que miaña (ou que caza ratos). Ademáis, a Gatafornela (Circus) debe levar ese nome por algo. O morcego (rato cego) nalgúns lugares de Galicia é aínda muricego. En catalán, rat-penat; en vasco saguzar, sendo sagu o nome do rato,en alemán fledermaus. A musaraña (musgaño, murgaño, furaño,furafollas) é ao tempo rato e araña, ou teipa e araña (italiano, toporagno); alemán: pitzmaus. En fin, uns animais levan o nome doutros: Do merlo, a merluza; do corvo, a corvina, etc. É moi curioso o caso dos caimáns. Herodoto (Historia) aclara que crocodilo era o nome grego dos lagartos. Cando os gregos coñeceron Exipto, extenderon o nome a ese réptil xigantesco que atoparon no Nilo (e no Sahara). Ou sexa, o lagarto deulle nome ao crocodilo. Cando os españois chegaron a América, atoparon crocodilos. Nunca os viran. Como lles chamaron?: Lagartos. Aínda así lles chaman os latinos norteamericanos (nos debuxos animados dobrados en México vía eu as fazañas do "lagarto Juancho"). Cando chegaron os ingleses chamáronlles co nome español, mal pronunciado: un lagarto! A ligator! Aligator. Sendo eu neno, un veciño da miña idade, o Juanito, apareceu a xogar cunha figuriña de plástico dun crocodilo. Díxenlle: préstame o crocodilo! El dixo: non é un crocodilo, é un águila-Tor. Eu: home, é un crocodilo, ou será un caimán. E o Juanito: é un águila-Tor, que mo dixo meu pai.
Tardei anos en descubrir o misterio: era un aligátor.

Amizade Ga(li)za-Israel

Esta foto tamén está manipulada?

CHUPASANGUES DE CINE

A comenzos dos anos 60 (era eu cativo, non podía ter máis de seis ou sete anos), proxectáronse en Lugo algunhas películas de terror: Drácula, Frankenstein, O home-lobo, A momia… Nunca souben ben que versións foron as que se proxectaron neses anos, todas seguidas, en poucos meses. Non souben se foran as versións americanas en branco e negro (Drácula, 1931, Tod Browning –ou Karl Freund?-, con Bela Lugosi no papel do vampiro; Frankenstein, 1931, James Whale, con Boris Karloff no papel de monstro; A momia, 1932, Karl Freund, con Boris Karloff; A noiva de Frankenstein, 1935, James Whale, con Boris Karloff; O home lobo, 1941, Curt Siodmak, con Bela Lugosi e Lon Chaney jr.; A sombra de Frankenstein, 1938, Rowland V. Lee, con Boris Karloff; Frankenstein e o home lobo, Roy W. Nelly, 1943; A zíngara e os monstros, 1944, Erle C. Kenton; A mansión de Drácula, Erle C. Kenton, 1945. Nestas dúas últimas películas aparecían xuntos Drácula (John Carradine!), o lobishome (Lon Chaney jr.) e a criatura (Glenn Strange)) ou as inglesas da Hammer, máis atrevidas e con moito sangue vermello (Drácula, 1958, Terence Fisher, con Peter Cushing e Christopher Lee; A maldición de Frankenstein, Terence Fisher, 1957). E nunca o souben porque eu, daquela, era moi neno e, naturalmente, non vin esas películas.

Que non as vise non quere decir que non as soubese de memoria. Sabíaas, escena a escena. Cando, varios anos despois, puiden velas no cine (a televisión só estaba nacendo e como moito vía nela “El Virginiano” e “Bonanza”), non me colleron por sorpresa.

Nas tristes tardes do franquismo as cousas eran así: na fin de semana (de venres a domingo) os cines proxectaban “estrenos”, o resto dos días repoñían películas vellas. Pensándoo agora, unha marabilla. Porque aínda que os estrenos non o eran (unha película estrenada en USA tardaba anos en chegar a España. Cando se estrenaba en Madrid iniciaba un percorrido por provincias. Había poucas copias, e estas ían de cine en cine. Cando chegaban a Lugo pasaran meses, ou anos. E moitas películas non se estrenaban ou eran víctimas da censura), a posibilidade de ver filmes antigos constituía unha realidade. Se xuntamos iso aos ciclos que despois se puideron ver na televisión, que rica formación cinematográfica tivemos os nenos da miña xeración, en comparanza coa brutal miseria que teñen que soportar os desta, e aínda se atreven a decir que estamos na “cultura audiovisual”. Cultura?

Lugo era unha cidade escura, sen luz. Rúas desertas case sen farolas, carrís sen unha bombilla e sen casas, muros altos, sabugueiros e piñeiros, chousas, valados, o medo omnipresente aos chupasangues e ao coche do chupasangues, pouca construcción e moitas sombras cando saíamos do colexio cara a casa. Invernos longos, tardes pasadas nos portais, onde os nenos, á luz escasa da única bombilla, ou sen ela, escoitabamos como os maiores nos contaban as películas que eles, xa mozotes, puideran ver. E esas películas eran sempre as mesmas: Drácula, Drácula, Drácula…

APOTEOSE DA LENDA URBANA: ÚLTIMOS AVATARES

Aínda perduran os mitos soterrados pola enxurrada do cristianismo ou disimulados, disfrazados e caracterizados cun hábil verniz cristianizante. Por iso os evemeristas din que non existen e que os “mouros” son un reflexo en negativo dos propios labregos. Enorme disparate! Sinalemos, porén, que este paradoxo non fai máis que confirmar a desteoloxización do propio mito: pasamos de mitos panteístas e animistas a mitos cristiáns xa case abandonados. De deusas en todos os castros, a un só deus nas igrexas. E os miragres dese deus son xa incribles…semellan contos.

Desapareceron, por tanto, o conto, a lenda e o mito? Vai desaparecer a literatura oral? Pode o ser humano vivir sen mitos, sen contos e sen lendas?

A resposta é nos tres casos non. Os contos deron paso aos chistes (chistes, pero non na terminoloxía de Aarne), que son contos de transmisión oral con tendencia á brevidade e ao ridículo, a ser estupefacientes e enxeñosos e nos que xa nin recoñecemos a sombra de ningún deus: están apegados á realidade. Son hiperrealistas. E abundantísimos.

O auxe da ciencia no século XIX e XX abocounos a unha situación na que as masas configuraron un mito novo, a propia ciencia, que vén sustituír ás vellas crenzas. Así, os novos mitos (que funcionan exactamente do mesmo xeito que os vellos) xa non se refiren a deuses, pero si a personaxes invisibles, extraterrestres, etc. Iso si, sempre cun verniz científico. Estamos no reino das pseudociencias: a ufoloxía, a criptozooloxía, o curandeirismo. Un a un, os relatos coinciden punto a punto cos relatos da antigüidade sobre anxos, fadas, mouras, monstros, deuses, etc. Son pezas narrativas caracterizadas pola verosimilitude e o intento de explicación das orixes e, como sucedía cos vellos mitos, tenden a confundirse coa lenda (agora aínda máis, pois os OVNIS aparécense en tempo inmediato).

E a lenda? A lenda tamén mudou. Agora temos a lenda urbana, moderno avatar sen seres míticos, mais con testemuñas (un amigo dun amigo), lugares reais, tempo inmediato, narrada como un sucedido auténtico, relacionada coa vida moderna e tan, tan boa, que é demasiado boa para ser certa. Así as define Jan Harold Brunvand: Estas fábulas populares describen feitos supostamente reais (aínda que estraños) que lle sucederon a un amigo dun amigo. E xeralmente cóntanas persoas fiables cun estilo crible, porque eles cren que son certas. Os escenarios e feitos das lendas urbanas son realistas e recoñecibles (casas, hoteis, oficinas, centros comerciais, estradas, etc.) e os seres humanos que as protagonizan son persoas normais. Pero os incidentes estraños, cómicos ou aterradores que acontecen van un paso máis alá do crible. E niso estamos, na apoteose da lenda urbana, última (de momento) mudanza de algo inmortal que xa non fala de heroes, de deuses, de trasnos, de demos, de fantasmas, de aventureiros, de muiñeiros, de cregos, de cabaleiros, de namorados, nin sequera de persoas normais pero afortunadas, senón, sinxelamente de ti, de min e do veciño do sexto. Iso si, pásalles cada cousa!

Aquilino Ribeiro

Aquilino Ribeiro, un dos autores cume da narrativa portuguesa do século XX, naceu en Sernancelhe, Carregal de Tabosa, nas Terras do Demo, na Beira Alta, en 1885 e morreu en Lisboa en 1963. Foi novelista (Andan faunos polos bosques, A batalla sen fin, A casa grande de Romarigâes, O home que matou o Demo, Cando os lobos ouvean, Terras do Demo, Fillas de Babilonia, Aventura marabillosa, Mónica, O arcanxo negro, Lápidas partidas, Cinco reis de xente, A vía sinuosa, etc), contista (Camiños errados, Estrada de Santiago, Xardín das tormentas, Cando lle cae a pluma ó Gabilán, O Malladiñas, etc), autor teatral (Caída no Inferno, O manto da Nosa Señora), ensaísta sobre literatura e arte, autor de libros de viaxes e impresións, pintor dos costumes populares (Aldea -Terra, xente e bichos-, O home da nave), historiador (Príncipes de Portugal, Portugueses das sete partidas, Constantino de Braganza), crítico literario, biógrafo, etnógrafo, polemista, traductor ó portugués de Cervantes e de Xenofonte, historiador dos costumes relixiosos (O libro do menino Deus) e autor de libros para nenos (Romance da Raposa e Arca de Noé, IIIª clase). Escribiu máis de 60 libros.

O seu primeiro libro, O Xardín das tormentas, 1913, saíu cando tiña 28 anos e foi unha revelación. Aquilino fixo visible un mundo rural de gran forza dramática. Moitos dos seus libros xiran en torno a ese mundo, que moito debeu de amar. Foi un rexionalista literario e un esquerdista político. Por ser demócrata e de esquerdas, por defender ó seu pobo e buscar a xustiza, foi perseguido no seu país e tivo que exiliarse a Francia en varias ocasións. Estudiou en Lamego e na universidade de Viseu, Filosofía e Teoloxía, foi cristián e revolucionario. En 1907, ós 22 anos, era conspirador en Lisboa. Estoupoulle no cuarto que ocupaba a dinamita que tiña gardada para o Comité Revolucionario, e metérono preso. Fuxiu, foi a Franza. Escribiu en París o seu primeiro libro. En 1914 volveu a Portugal, foi profesor na Liceu Camoês e conservador da Biblioteca Nacional. En 1917, ano da revolución rusa, tiña 32 anos. En 1927 volveu a París, co movimento revolucionario de Febreiro. Regresou a Portugal en 1928, foi detido e volveu fugarse. Loitou sempre contra as longas dictaduras (Salazar, sobre todo) que aferrollaron o seu país neste século.

Foi un escritor de vangarda e ó mesmo tempo recuperou para a lingua literaria multitude de arcaísmos e ruralismos. É por eso máis difícil a súa versión a outros idiomas. Pero tamén é máis auténtica a súa obra e está máis preto do pobo que lle deu o ser. A crítica sinala que na súa literatura aparece a máis rica experiencia artística do noso tempo en Portugal. Sitúano á altura de Camilo Castelo- Branco e de Eça de Queiroz. Óscar Lópes afirma que o máis abondoso e ricaz portugués literario desde Camilo é o de Aquilino.

Ribeiro é un depurado estilista. A ciencia do seu estilo tíraa das vellas crónicas, fai incursións na lingua rústica e na fala suburbial e coloquial das cidades, nas xergas locais. Ten unha notabilísima erudición, disimulada cun ton familiar, ás veces sarcástico ou violento, ás veces amable. A súa preocupación formal non diminúe, senón que se acentúa nos relatos para nenos. Vemos no Romance que rico e divertido é o idioma no que escribía.

Son tres os principais rasgos que se sinalan na súa obra: A revelación da forza profunda e bárbara do mundo rústico, unha mística pagá e materialista, unha confusión de homes, animais e terra; a atracción da urbe e unha visión cosmopolita, non contradictoria coa anterior; e un escepticismo sorridente ó estilo de Anatole France, de quen foi admirador confeso. Xunto a esto podemos engadir o uso de motivos bíblicos nas súas alegorías, unha visión comprometida, pero non panfletaria, e o realismo vivo e pintoresco, nada plano nin simple, afastado do costumismo. As Terras do Demo, onde naceu, son pobres terras de toxeiras, xestas, codesos, que tal vez marcaban o límite sur da Gallaecia xa anterior a Roma. Por eso as súas tradicións, a súa cultura material e espiritual son galegas. Case toda a obra de Aquilino conta esa vida como era nos séculos XIX e principios do XX. Por eso, como dixo Ferrín, contén unha substancia secreta que lles fai confidencias cómplices ós galegos de hoxe. Aquilino logrou cristalizar a topografía real e máxica do seu país. Con el empeza unha xínea de escritores de grande altura na frase, no léxico e no estilo. Desa caste son Miguel Torga e Bento da Cruz.